Khi trao tặng tượng Thần Tự do khổng lồ cho nước Mỹ, người Pháp có giữ lại cho mình một phiên bản nhỏ hơn (cao 11mét cũng bằng đồng, đặt cạnh một chiếc cầu bắc qua sông Seine). Đồng thời cũng có một phiên bản khác nhỏ hơn đưa sang triển lãm năm 1887 tại hội chợ Đấu xảo Hà Nội (nơi có Cung Văn hóa Hữu nghị hiện nay). Sau triển lãm, pho tượng này được dựng tại nóc Tháp Rùa và sau đó là vườn hoa Cửa Nam.
Khi làm pho tượng tặng cho nước Mỹ, nhà điêu khắc Bartholdi đã khéo léo giải quyết vấn đề giãn nở của kim loại qua tấm váy lòe xòe của pho tượng. Người Hà Nội lúc ấy gọi pho tượng là “Bà đầm xòe”.
Cho tới nay người ta mới chỉ biết đến tượng Bà đầm xòe từng đặt ở vườn hoa Cửa Nam trước Cách mạng tháng Tám. Vào cuối thế kỷ XIX, khi người Pháp cho chuyển pho tượng này đến đây, chỗ ấy là Quảng Văn Đình, nơi triều đình nhà Nguyễn cho tụ họp mọi người đến nghe giảng về các chủ trương, thông báo của triều đình. Khi đưa tượng “Bà đầm xòe” đến đây, nơi này đã biến đổi.
Một nhà nho cám cảnh làm thơ:
“Nhớ Quảng Văn Đình tớ đến nghe
Câu Kê chẳng thấy, thấy Đầm xoè
Thập điều bặt tiếng ê a giảng
Choáng óc kèn tây rúc tí toe…”
“Câu Kê” là một chức quan nhỏ có thể coi như “báo cáo viên” bây giờ.
Trước khi được chuyển đến vườn hoa Cửa Nam, tượng Đầm xòe còn có một vài lần dịch chuyển khác, và nó đã từng được đặt trên nóc Tháp Rùa- điều này rất ít người biết.
| Toàn cảnh Hồ Gươm: phía trước là tượng Paul Bert, phía sau là Tháp Rùa, trên nóc có tượng thần Tự do |
Số là sau khi đưa pho tượng phiên bản thu nhỏ, cao chừng 2,5 mét, bày ở triển lãm Đấu xảo Đông Dương tại Hà Nội năm 1887, pho tượng được đặt ở vườn hoa trước cửa nhà Ngân hàng Đông Dương, tức vườn hoa Chí Linh, nơi đặt tượng Lý Thái Tổ bây giờ.
Dịp quốc khánh nước Pháp 14-7-1890, chính phủ Bảo hộ muốn đặt tượng Paul Bert để kỷ niệm vị toàn quyền đầu tiên của nhà nước Bảo hộ, chết năm 1886 ở Hà Nội.
Người Pháp lấy chỗ của tượng Thần Tự do đặt tượng Paul Bert. Vậy là phải tìm một chỗ khác để đặt tượng Thần Tự do. Có ý kiến đề xuất là đặt ở chỗ ga xe điện Bờ Hồ trước đây, nay là đài phun nước trước nhà Thủy Tạ và đầu phố Hàng Đào.
Nhưng một kỹ sư Pháp là Daurelle đề nghị đặt ngay trên nóc Tháp Rùa mà người Pháp gọi là Ngôi đền nhỏ (Pagodon) hay Quy Sơn tháp (Tour de l’ile de la Tortue). Chi tiết này được viết rất rõ trong cuốn “Bắc Kỳ xưa” (Le Vieux Tonkin) của Calaude Bourrin, viết về xứ Bắc kỳ trong các giai đoạn từ 1890 đến 1894 (nhà in IDEO, H.1941, tr.48 – 49).
Lúc ấy báo chí Pháp thảo luận rất nhiều về vị trí đặt pho tượng này có nên đặt nó trên nóc Tháp Rùa không và nếu đặt thì tượng Tự do sẽ quay mặt về hướng nào? Cuối cùng thì tượng Tự do vẫn được đặt trên nóc Tháp Rùa, mặt quay về vườn hoa Paul Bert, tức quay về tượng Lý Thái Tổ bây giờ, và lưng quay về phía Nhà Thờ Lớn.
Có hai tấm hình trong cuốn sách “Bắc kỳ xưa” minh họa cho điều đó. Hình thứ nhất là toàn cảnh Hồ Gươm, nhìn từ phía tượng Paul Bert, cho thấy Tháp Rùa, trên có tượng Thần Tự do (ảnh này lấy từ báo L’Indépendance tonkinoise, số đặc biệt, ra tháng 7/1891).
Ảnh thứ hai là hình tượng Nữ Thần Tự do, do Césard vẽ, phía sau có Nhà Thờ Lớn, với ghi chú “Liberté sur le Pagodon du Petit – Lae à Hanoi” (tượng Tự do trên nóc Tháp Rùa ở Hà Nội).
Hình này được đăng trong báo La Vie Indochinoise, tháng 12-1896. Điều này cho thấy ít nhất tượng Tự do cũng đã nằm trên nóc Tháp Rùa trong sáu năm, từ 1891 đến 1896, trước khi được chuyển về Vườn hoa Cửa Nam và mang tên “Bà đầm xòe”?
Năm 1945, trước khi Cách mạng tháng 8 nổ ra, ngày 31-7-1945, thị trưởng Hà Nội của Chính phủ Trần Trọng Kim lúc ấy là bác sĩ Trần Văn Lai, đã liệt “Bà đầm xòe” vào số những tàn tích nô lệ của thực dân Pháp nên đã ký lệnh cho giật đổ pho tượng này cùng một số tượng khác, trong đó có tượng Paul Bert.
