Từ mũi tên giữ bản
Trong căn nhà mái lá ám đen khói bếp, trên nền đất, quanh vách nứa bày la liệt những cây nỏ, ống tên, những thanh gỗ, ống luồng đang làm dở, ông Hà Xuân Phong, Chủ tịch Câu lạc bộ (CLB) bắn nỏ Tân Phú vừa nheo mắt đưa lưỡi dao chỉnh lại chi tiết chưa ưng ý trên cánh luồng dài cả mét vừa kể: Người Mường Tân Phú đến định cư ở đây đã lâu đời lắm rồi. Khi còn là cậu bé đứng chưa tới đoạn quắm của cây dao phát dựng ngược, vùng đất Tân Phú vẫn còn hoang vu, rậm rạp lắm. Tân Phú nằm trong một thung lũng hẹp, bốn bề là đồi núi với những cánh rừng rậm bao phủ. Đêm ngủ nhà nào cũng phải cài kín cửa ngõ, đốt lửa đề phòng thú dữ. Nhiều sáng thức dậy, nhìn những vết chân cọp to như cái bát in hằn trên nền đất quanh nhà mà thấy sởn gai ốc.
Vào mùa săn bắn, trai tráng trong bản lại gọi nhau khoác nỏ, đeo ống tên ngược đồi Ho, đồi Rắc, đồi Rang tìm thú. Tối nhọ mặt người, trên đường về bản, vai người nào cũng lủng lẳng đôi ba con sóc, con cầy. May mắn gặp được con hoẵng, con lợn rừng là cả bản có bữa ăn thịnh soạn. Thanh niên trai tráng khỏe tay nhanh mắt đứng cách mấy chục bước chân vẫn có thể bắn rụng cuống lá. Trẻ nhỏ chưa đủ sức lên dây đã thông thuộc đường ngắm, cách bật lẫy, nẩy tên. Ngoài công dụng săn bắn kiếm thực phẩm cải thiện cuộc sống, cây nỏ còn là vũ khí đắc dụng giúp người dân Tân Phú bảo vệ xóm làng chống lại thú dữ và giặc cướp. Không ít lần, các xạ thủ đã đeo tên nằm phục mấy ngày trong rừng bắn hạ con hổ dữ chuyên vào bản rình bắt trộm bò, lợn. Ông cụ thân sinh ra ông Hà đã từng dùng tên tẩm thuốc độc hạ thủ hai tên giặc Pháp mò vào cướp phá làng bản.
Cũng như các làng quê khác, người dân Tân Phú chịu nhiều cơ cực, khổ sở trước ách kìm kẹp, cai trị của bọn giặc thực dân. Cứ vài ngày bọn giặc lại kéo nhau vào làng cướp phá. Dân làng kéo nhau lên núi lập trại sinh sống mà chúng vẫn mò lên. Hôm đó, thấy bóng chúng ngoài cổng, ông cụ đang ở một mình trong trại chỉ kịp cầm cây nỏ với ống nứa đựng tên nhảy vội vào rừng nấp sau lùm cây quan sát. Nhìn cảnh chúng đập phá, lấy đi những sản vật mà cả nhà phải quần quật lam lũ bao ngày mới có được, ông giận đến ứa máu mắt. Như một phản xạ tự nhiên, ông kéo dây nỏ, đặt tên, lấy đường ngắm vào hai mắt của giặc cướp. Sau tiếng "kếch" khô khốc, không cần nhìn ông cũng biết mũi tên đã trúng đích. Bọn giặc cướp hoảng sợ không dám ngang nhiên kéo nhau lên cướp phá như trước nữa.
Được ông cha truyền nghề cộng với niềm đam mê thường xuyên tìm hiểu, học hỏi những người nhiều kinh nghiệm, chẳng mấy chốc, anh thanh niên trẻ Hà Xuân Phong đã có tiếng trong vùng là thợ làm nỏ lành nghề, tay nỏ thiện xạ. Đến tuổi lập gia đình, ông kết hôn cùng bà Hà Thị Phan người cùng làng và sinh hạ được hai người con một trai, một gái. Thật bất ngờ, sau vài lần được chồng hướng dẫn, bà Phan đã nỗi danh là một xạ thủ được người làng gọi là "vua sóc". Hai người con ông học theo bố mẹ đều là những thiện xạ có tiếng.
Đến "gia đình vô địch "
Chấp hành nghiêm túc quy định đóng cửa rừng, gia đình ông Phong đoạn tuyệt nghề săn bắn. Những cây nỏ được gác cẩn thận lên gác bếp. Quanh năm suốt tháng bận rộn với nỗi lo, gánh nặng cơm áo của cuộc sống những tưởng ông đã quên hẳn cây nỏ. Nhưng với niềm đam mê đã ăn vào máu thịt, cứ rảnh rỗi lúc nào, mấy bố con ông lại đem mấy cây nỏ xuống lau chùi, so lại dây, đặt tên ngắm bắn thử mấy gốc cây, nhành lá quanh vườn cho đỡ nhớ.
Thế rồi, đầu những năm 90 của thế kỷ trước, có cán bộ phòng văn hóa huyện cùng lãnh đạo xã lên trò chuyện rồi mời ông đại diện xã tham gia giải bắn nỏ ở xã Minh Đài. Ông vui lắm! Suốt mấy ngày trời ông cặm cụi ngồi chỉnh sửa lại cây nỏ, lựa chọn từng cái tên chuẩn bị đi thi. Trong ngày thi bắn, sau loạt tên của ông, đông đảo khán giả có mặt đều vỡ òa trong sự ngạc nhiên, phấn khích trước điểm số gần như tuyệt đối bỏ xa các đối thủ. Giải Nhất hội thi năm đó là cột mốc quan trọng đánh dấu sự chuyển đổi của người thợ săn thiện xạ năm xưa sang xạ thủ môn thể thao truyền thống dân tộc.
Ngay sau hội thi, ông được huyện đội lựa chọn tham gia dự thi bắn nỏ khối dân quân tự vệ toàn tỉnh và lại tiếp tục đạt giải Nhất. Được phòng Văn hóa huyện động viên, ông đã bàn bạc với gia đình quyết định thành lập câu lạc bộ bắn nỏ do ông làm chủ tịch với những thành viên đầu tiên là vợ và hai đứa con trong độ tuổi cắp sách đến trường. Kinh phí hoạt động không có, nhưng với niềm yêu thích đến độ đam mê, ông đã lặn lội khắp các vùng cao tìm mua luồng, gỗ sồi, sến về làm nỏ luyện tập. Thanh niên trong xóm thấy chiều chiều vợ chồng cái con ông ra vườn sau dựng bia tập bắn thấy lạ kéo nhau đến xem rồi bị cuốn hút trở thành thành viên lúc nào không hay. CLB bắn nỏ của ông đã trở thành cái nôi đào tạo nhân tài bắn nỏ cho cả vùng, nguồn VĐV cho huyện, tỉnh trong các giải đấu. 10 thành viên luyện tập tại CLB đều có huy chương trong các giải đấu của tỉnh, toàn quốc. 5 năm liên tiếp, CLB bắn nỏ Tân Phú đều đạt giải Nhất toàn đoàn trong các hội thi của tỉnh. Riêng gia đình ông có cả một bộ sưu tập huy chương với trên 70 huy chương các loại. 4 thành viên trong gia đình đều đã có Huy chương vàng cấp Quốc gia. Vợ, con trai Hà Nghi Thượng và con gái Hà Thị Thủy đạt hai Huy chương vàng tại các giải vô địch bắn nỏ toàn quốc.
Ông tâm sự: "Cánh nỏ, mũi tên quyết định sự chính xác của đường bắn. Nghệ thuật làm nỏ có thể gói gọn trong một chữ : Cân. Từ cánh nỏ, rãnh đặt tên, khấc chốt dây, thân tên, vè định hướng…đều phải cân đối với nhau theo một tỷ lệ nhất định. Có như thế đường tên đi mới thẳng, căng. Do chịu lực đứng, thân nỏ phải được làm từ gỗ tốt như sồi, sến. Cánh nỏ phải làm từ cây luồng bản địa khai khác trong khoảng tháng chín đến tháng chạp đảm bảo độ cứng, độ đàn hồi, thân ít tích nước. Vừa nói, ông cầm tay hướng dẫn tỷ mỉ cho từng thành viên trong CLB. Nghe ông giảng giải về nghệ thuật làm nỏ, cách lấy đường ngắm, thời điểm bật lẫy với kiến thức uyên thâm, niềm đam mê cháy bỏng mới biết sự thành công của gia đình ông cùng CLB không phải là ngẫu nhiên.
Ông Trần Duy Thái, trưởng phòng Văn hóa huyện Tân Sơn cho biết: Chúng tôi đặc biệt coi trọng phát triển các bộ môn thể thao truyền thống của đồng bào dân tộc trong đó có bắn nỏ. Phòng văn hóa huyện đã trực tiếp vận động thành lập, duy trì hoạt động CLB bắn nỏ Tân Phú do ông Hà Xuân Phong làm Chủ tịch. Việc làm này đã phát huy tác dụng tích cực trong việc bảo tồn, phát triển bộ môn thể thao quần chúng, tạo nguồn VĐV cho huyện, tỉnh trong các giải đấu. Trong thời gian tới chúng tôi sẽ tiếp tục duy trì, phát triển các hoạt động thể thao quần chúng tới tất cả các địa phương theo tinh thần toàn dân luyện tập thể dục thể thao, rèn luyện thân thể theo gương Bác Hồ vĩ đại.
