Cảm Hiếu Ðường -hiệu ảnh đầu tiên ở Hà Nội

Ông làm quan triều Nguyễn từ năm 1856. Sau khi Pháp đánh Hà Nội lần thứ nhất (năm 1873), ông rút lên căn cứ đồn Vàng (Hưng Hóa) cùng Hoàng Kế Viêm chống Pháp. Ông mất ở đồn Vàng năm Giáp Tuất (1874), thi thể được đem về an táng ở Huế.

Năm Ất Sửu (1865), ông có dịp đến Hương Cảng. Ðây là lần đầu tiên ông tiếp xúc với kỹ thuật nhiếp ảnh. Ông đã chụp hai tấm hình mang về nước. Trong chuyến đi công cán ở Quảng Ðông (1867), ông nhờ một người tên là Dương Khải Trí chọn mua cho một bộ đồ nghề chụp ảnh.

Về nước, ông lấy hiệu Lạc Sinh Công Ðiếm của một chủ khác, sửa lại, lập Cảm Hiếu Ðường, ở phố Thanh Hà. Có hai câu đối treo ở ngoài cửa hiệu:

Thanh Hà phố ấy dân trù mật

Cảm Hiếu Ðường đây khách  nhiệt nồng

Hiếu thờ cha mẹ người người muốn

Ảnh giống chung nhau mãi mãi truyền

Xin trích vài lời quảng cáo của cửa hàng:

"Xưa nay không ai tài sinh được xương thịt. Tuy ứng theo lòng chụp ảnh tái hiện được tinh thần...

Nay cửa hiệu chúng tôi mở ra trong nước, ở những nơi tàu xe đi lại, chiều hàng rộng rãi. Quý khách nếu có ý thích, động lòng hiếu thảo, trẻ thưa trình với các vị tôn trưởng, con em bẩm lên các bậc phụ mẫu. Một tấm chân dung mà tỏ được tấc lòng ái mộ sâu đậm.

Xin xem bảng giá kê dưới đây, tùy sở thích không dám dối trẻ lừa già".

Ðặng Huy Trứ là người mở đường cho nhiếp ảnh ở Việt Nam. Rất tiếc sau khi mất (1874), hiệu ảnh Cảm Hiếu Ðường cũng đóng cửa.

Ở Huế có một hiệu ảnh bên bờ sông Hương, chủ là Trương Văn Sán, học nghề ảnh ở Pháp. Hiệu ảnh của ông mở vào tháng 5 năm Mậu Thìn (6-1878).

Sau này, tại Hà Nội mới xuất hiện trở lại nơi làm ảnh. Ðó là các cửa hàng ảnh Du Dương, Ðông Chương (Hàng Bồ) và Mỹ Chương (Hàng Bông) chuyên chụp ảnh lưu niệm. Sau đó, nhiều hiệu ảnh lần lượt ra đời, do người Hoa, người Pháp, người Việt Nam mở.

Hai hiệu ảnh của người Việt Nam rất nổi tiếng là Hương Ký ở địa điểm khách sạn Phú Gia hiện nay và Khánh Ký ở phố Cửa Ðông. Các hiệu ảnh này đã đào tạo được nhiều thợ có tay nghề cao. Khánh Ký tên thật là Nguyễn Ðình Khánh, sinh năm 1874 ở thôn Lai Xá, xã Kim Chung, huyện Hòa Ðức (Hà Tây). Ông học nghề trong nước, năm 1905 mở hiệu Khánh Ký ở Hà Nội, sau mở thêm một vài hiệu ở Nam Ðịnh. Thợ giúp việc phần lớn là người làng Lai Xá, có lúc lên tới vài chục người vừa học vừa làm.

Do tham gia phong trào Ðông Kinh Nghĩa Thục, bị địch truy bắt, ông Khánh Ký sang Pháp, mở hiệu ảnh ở Paris, thường tiếp xúc với cụ Phan Chu Trinh, Nguyễn Ái Quốc và luật sư Phan Văn Trường. Nguyễn Ái Quốc đã tới hiệu ảnh của ông làm việc lấy tiền hoạt động cách mạng.

Năm 1924, ông Khánh Ký về nước, mở hiệu ảnh ở Hải Phòng, sau vào Sài Gòn mở hiệu ảnh ở đường Lê Lợi. Nghề nhiếp ảnh lúc này đã phát triển, cửa hàng của ông có hàng trăm thợ, đa số là người Lai Xá và con cháu những người đồng hương. Sau này họ đều trở thành những thợ ảnh xuất sắc đủ khả năng đi lập nghiệp ở khắp nơi trên đất nước.

Lai Xá thờ ông Khánh Ký như ông tổ của nghề ảnh. Thợ ảnh Lai Xá đi làm nghề không chỉ trong nước mà sang cả Lào, Cam-pu-chia, Thái-lan, Pháp. Thôn Lai Xá được ghi nhận là làng nghề ảnh. Ðó là ngôi làng nhỏ ven quốc lộ Hà Nội - Sơn Tây.