Bồi lấp hồ Ba Bể: Chuyện của nắng mưa? Kỳ 3- Những phản biện khác: Khai thác khoáng sản - “thảm họa chồng lên thảm họa”

Đánh giá tác động môi trường có thể chưa chính xác

Sau chuyến khảo sát hồ vào tháng 3 vừa qua, GS-TS Đặng Hùng Võ (ảnh bên), nguyên Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường và một số nhà khoa học cho rằng, chỉ cần quan sát bằng mắt thường thôi, đã có thể kết luận việc khai thác mỏ quanh khu vực hồ Ba Bể đang là nguyên nhân tăng nguy cơ bồi lấp hồ. GS Võ lập luận, nếu cho rằng hồ Ba Bể đã bị bồi lấp do nạn phá rừng của người dân, việc khai thác khoáng sản hiện nay không gây bồi thêm thì “chỉ là ngụy biện”: “Chặt phá rừng, lớp đất mặt còn nguyên đã được coi là nguyên nhân gây bồi lấp hồ, nay đào bới cả lớp đất mặt để lấy khoáng sản ở dưới mà lại không phải là nguyên nhân gây bồi lấp thì không thể nghe được. Nhìn bằng mắt thường thôi cũng thấy rằng chỉ cần mưa to, lũ lớn một chút thôi thì lớp đất đá bị cầy xới trên bề mặt bị cuốn trôi theo sông suối xuống hồ Ba Bể. Điều đó làm cho tốc độ bồi lấp tăng hơn hàng trăm lần so với tình trạng chỉ mất lớp phủ rừng mà mặt đất còn nguyên”.

Vào tháng 5 vừa rồi, ông Võ cũng đã lấy mẫu nước, mẫu đất đá tại vùng mỏ sắt Pù Ổ, tự tay chuyển cho Viện Khoa học Địa chất và khoáng sản thuộc Bộ Tài nguyên và Môi trường xét nghiệm. Và kết quả mà ông đưa ra là chỉ số As (Asen) trong mẫu nước lấy ở khe Khuổi Giang gần mỏ sắt Pù Ổ và đoạn suối Bó Lù chảy qua mỏ sắt Bản Cuôn đều bị ô nhiễm ở mức độ nặng, thậm chí không bảo đảm cho tưới tiêu nông nghiệp. Chỉ số Hg (thủy ngân) gấp 10 lần tiêu chuẩn cho phép. Cd (ký hiệu hóa học của cadimium, là một kim loại nặng) gấp 7-10 lần cho phép, Zn (kẽm) cũng vượt chuẩn hàng chục lần…

Trả lời câu hỏi của chúng tôi về sự khác nhau trong kết quả xét nghiệm mẫu nước, đất đá mỏ Pù Ổ của ông và Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Bắc Cạn, GS Đặng Hùng Võ vẫn khẳng định cách lấy mẫu của mình và kết quả xét nghiệm của Viện Khoa học Địa chất và khoáng sản là chính xác. Song ông sẵn sàng chấp nhận một lần giám định công khai, khoa học, minh bạch giữa các bên.

Lấy mẫu phân tích nước suối Bó Lù vào ngày mưa lũ thì mới tính được lượng đất bồi lấp.
(Ảnh do người dân cung cấp).

Ba nguồn sông suối tạo nên ba bãi bồi ở hồ Ba Bể
(Ảnh Google Map).

Ông Đặng Hùng Võ nói: “Thực tế đang diễn ra như vậy, chúng ta cần nghiêm túc xem xét lại các báo cáo đánh giá tác động môi trường. Đừng nghĩ rằng cứ đánh giá tác động môi trường là đúng, có thể câu chuyện bắt đầu bằng sự chưa chính xác ngay từ khâu đánh giá tác động môi trường. Đánh giá tác động môi trường không phải do 'Thánh' làm ra. Cái đó cũng do con người làm ra cả, con người có thể sai vì nhiều lý do khác nhau. Có khi người ký quyết định cấp phép là đúng nhưng lại căn cứ vào kết quả đánh giá tác động môi trường chưa chính xác.”

Khai thác khoáng sản giảm tuổi thọ hồ xuống … một nửa

Mang theo những thông tin từ chuyến đi về hồ, chúng tôi đến gặp PGS, TS Lưu Như Phú (ảnh dưới) người có công trình nghiên cứu duy nhất về bồi lấp hồ Ba Bể đã cách nay gần chục năm trời. PGS Phú khẳng định: “Tôi làm nghề chống bồi lấp, nhiều năm thực địa và nghiên cứu thì tôi thấy khai tháng khoáng sản là nguyên nhân nguy hiểm nhất, yếu tố quan trọng nhất để gây ra bồi lấp, và khó nhất để khắc phục. Đây là những hành động khiến cho thảm họa chồng lên thảm họa”.

Ông Phú cũng đề cập đến việc cần phân biệt giữa bồi lấp và ô nhiễm: “Sở Tài nguyên và Môi trường Bắc Cạn đưa ra những số liệu đo đạc về ô nhiễm, nhưng lại khẳng định rằng nó không bồi lấp hồ. Nhưng môi trường là yếu tố vòng ngoài, cốt lõi là bùn cát lôi về hồ. Ô nhiễm cũng có nhưng nó không chết người, mà bồi lấp hồ do mỏ mới là quan trọng. Đất đổ ở vệ đường mưa còn trôi đi, huống hồ mỏ nằm ở sườn dốc, đất đào lên sẽ bị đẩy xuống suối rồi cuốn về hồ”.

Khi chúng tôi kể về những phàn nàn của người dân dọc suối Bó Lù về ruộng đồng bị bồi lấp, PGS Phú đưa cho chúng tôi xem bài báo khoa học “Chống bùn cát bồi lắng hồ Ba Bể” của ông đăng trên Tạp chí Khoa học – Công nghệ thủy lợi tháng 7-2004, trong đó có câu: “4/5 lượng đất cát bị bào xói trên lưu vực vào mùa mưa đã bị dòng lũ cuốn về các cửa sông, lấn lấp hồ”. Để có kết luận đó, PGS Phú đã đưa ra lượng xói mòn trên các lưu vực sông vào năm 2002 để so sánh với lượng bồi thực đo ở các cửa sông đổ vào hồ Ba Bể. Theo đó, tỷ lệ đất bị xói mòn về bồi ở cửa sông Chợ Lèng là 80%, Tà Han là 87,9%, còn ở cửa suối Bó Lù là 84%.

Theo số liệu này, người dân Quảng Bạch, Đồng Lạc, Nam Cường… sống dọc suối Bó Lù đang mới chỉ hứng chịu 16% lượng đất cát bị rửa trôi từ thượng nguồn gây bồi lấp lên ruộng nương của họ mà thôi. Phần còn lại vẫn đang trôi về phía hồ... Thế nên, trong những kết luận của phía lãnh đạo tỉnh Bắc Cạn mới chỉ nói: “các mỏ sắt không bồi lấp trực tiếp hồ Ba Bể”, nhưng còn bồi lấp “gián tiếp” qua những mùa lũ cuốn đất đá xuống suối và lặng lẽ chảy về hồ thì chưa ai dám khẳng định.

Một trong những lý do để tỉnh Bắc Cạn cho rằng khai thác mỏ Pù Ổ không phải là nguyên nhân bồi lấp trực tiếp là do hang Pác Chản đã chặn bùn cát từ cửa suối Bó Lù đổ vào hồ, nhưng ông Phú nói: “Nếu không có hang Pác Chản thì lũ đã lôi tuột đất cát xuống lấp hồ rồi. Nhưng người ta cứ bảo có cửa hang đất không bồi ra được là không đúng. Thử nhìn trên bản đồ xem, đất từ suối Bó Lù đã bồi ra dài đến bao nhiêu? Mỗi năm, nếu như cửa sông Chợ Lèng bồi ra 18,5 vạn mét khối, thì cửa suối Bó Lù chảy qua Nam Cường cũng bồi 11 vạn, còn nhiều hơn cả cửa sông Tà Han 10 vạn”.

Bình đồ tổng thể hồ Ba Bể năm 2002 do PGS Phú cung cấp,  những vùng màu vàng là nơi đã bị bồi lấp.

Phần hồ đã bị bồi lấp dọc suối Bó Lù.

Ông Phú khẳng định: “Rõ ràng, những con số mà dự án chúng tôi đã khảo sát nghiên cứu từ 1999-2005 đã trở thành lạc hậu, thời gian hồ bị lấp đã và đang rút ngắn lại. Trước đây, chúng tôi sử dụng mô hình toán của Đan Mạch để tính và đưa ra kết luận chỉ còn 90 năm nữa hồ sẽ lấp. Cho đến nay chỉ còn 80 năm, nhưng có mỏ thì tôi đoán chỉ còn 30-40 năm nữa mà thôi!”.

Về dự án chống bồi lấp hồ Ba Bể của Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Bắc Cạn đã trình vào tháng 4-2010 với số tiền đề xuất lên đến gần 625 tỷ đồng nhưng đến nay chưa được phê duyệt, ông Phú cho rằng dự án không tập trung vào vấn đề xử lý công trình mà chỉ trồng rừng và xây dựng, sửa chữa 10 công trình đập kênh mương thì không thể chống bồi lấp thành công được.

Theo ông Phú, để chống bồi lấp, cần phải có ba giải pháp kết hợp: Giải pháp xã hội tức là định canh định cư người dân nghèo. Giải pháp thứ hai là lâm nghiệp giữ rừng, trồng rừng. Nghiên cứu của chúng tôi cho thấy, trong 20 năm, từ 1970 đến 1990, rừng đã bị chặt phá mất 23% diện tích. Mười năm tiếp theo (1990-2000) bị chặt phá tiếp 27,7%. Tốc độ phá rừng kỳ sau gấp 2,4 lần kỳ trước. Tính ra lượng bùn cát bồi lấp hàng năm giai đoạn sau gấp 2,7 lần giai đoạn trước. Vì thế, nếu muốn giảm tốc độ bồi lấp thì phải rừng phải đạt độ che phủ 77% như năm 1990. Trồng rừng đầu nguồn theo kế hoạch 20 năm của hồ Ba Bể từ 2002 đến 2020 mất 45 tỷ đồng, mỗi năm trồng 600ha, tức phải trồng được 11.000 ha để quay lại diện tích rừng năm 1990, nhưng hiện tại mới chỉ trồng được 200ha/năm là cùng. Tôi đã từng nói đây là giải pháp khó khăn và tốn kém.

Giải pháp thứ ba quan trọng nhất phải là giải pháp thủy lợi. Để chống bồi lấp thì phải chặn từ thượng lưu, như chúng ta đã làm với thủy điện Hòa Bình, Sơn La, vì đó là nguồn gốc chống lũ lụt và bùn cát. Tôi đã đưa ra giải pháp thủy lợi hết sức mạnh bạo dựa trên mô hình toán do Viện Thủy lợi Đan Mạch cung cấp cho ngành thủy lợi Việt Nam. Theo đó, trong dự án tiền khả thi, tôi đã đề xuất xây dựng hệ thống các công trình thủy lợi trên ba sông đổ vào hồ Ba Bể, làm hai hồ xả ra ngoài để không xả bùn cát vào hồ. Còn sông Năng lúc đấy sẽ cung cấp nước cho hồ. Đề án này khi đem ra bảo vệ thì Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã đánh giá xuất sắc. Giờ việc cần làm là điều tra tiếp và viết dự án khả thi về giải pháp này và sẽ phải mất ba năm thực hiện.

Lời kết

Có thể thấy, việc khai thác khoáng sản có phải là nguyên nhân gây bồi lấp hồ Ba Bể hay không còn chưa có câu trả lời. Thiết nghĩ, các cấp có thẩm quyền (Bộ Tài nguyên và Môi trường – đơn vị quản lý về ô nhiễm, khai thác khoáng sản; Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn – nơi quản lý về thủy lợi và bồi lắng dòng chảy, cùng các viện nghiên cứu, UBND tỉnh Bắc Cạn... cần phối hợp để triển khai một đề tài nghiên cứu về khả năng gây bồi lấp hồ Ba Bể do khai thác quặng tại mỏ nằm trong lưu vực các dòng sông, suối đổ vào hồ Ba Bể. Có như vậy mới tìm ra lời giải là khai thác mỏ có ảnh hưởng tới bồi lấp hồ hay không.

 ----------

* Sông Năng bị bồi lắng uy hiếp trực tiếp hồ Ba Bể
* Hồ Ba Bể trước nỗi nguy thành… “sông Lấp” (Kỳ 1)
* Hồ Ba Bể trước nỗi nguy thành… “sông Lấp” (Tiếp theo và hết)