75 năm xây dựng Liên hợp quốc vì hòa bình, hợp tác và phát triển

Hoạt động và thành tựu nổi bật

Sự ra đời của LHQ vào năm 1945 phản ánh khát vọng chung của nhân dân các nước về một thế giới hòa bình, an ninh và phát triển sau những nỗi kinh hoàng của Chiến tranh thế giới thứ hai. Theo Hiến chương LHQ, các quốc gia đã trao cho tổ chức này vai trò là trung tâm điều hòa các nỗ lực quốc tế để thực hiện các mục tiêu chung là duy trì hòa bình và an ninh quốc tế; thúc đẩy quan hệ hữu nghị giữa các quốc gia; thúc đẩy hợp tác giải quyết các vấn đề quốc tế về kinh tế, xã hội, văn hóa, nhân đạo trên cơ sở tôn trọng các quyền và phẩm giá con người.

Đến nay, LHQ đã trải qua 75 năm phát triển, trở thành tổ chức toàn cầu rộng rãi nhất với sự tham gia của gần như toàn bộ các quốc gia độc lập. Vai trò và hoạt động của LHQ được mở rộng về mọi mặt, nỗ lực hoạt động hướng tới thực hiện tôn chỉ, mục đích đã được đề ra, qua đó đem lại những tác động tích cực, to lớn đến đời sống quốc tế và từng dân tộc.

Từ 51 quốc gia thành viên khi mới thành lập, LHQ hiện có 193 quốc gia thành viên và trở thành một hệ thống toàn diện gồm sáu cơ quan chính, nhiều cơ quan phụ trợ, 20 tổ chức chuyên môn và năm ủy ban kinh tế - xã hội đặt ở các khu vực, hàng chục quỹ và chương trình, hoạt động trên tất cả các lĩnh vực, từ giải quyết và ngăn ngừa xung đột, giải trừ quân bị và không phổ biến, chống khủng bố, bảo vệ người tị nạn, bảo vệ môi trường và phát triển bền vững, cho đến thúc đẩy dân chủ, quyền con người, bình đẳng giới, phát triển kinh tế và xã hội…

Với những thành tựu quan trọng đã đạt được, LHQ đã được cộng đồng quốc tế thừa nhận là tổ chức toàn cầu có vai trò hết sức quan trọng trong đời sống chính trị quốc tế và là nền tảng không thể thiếu cho một thế giới hòa bình, thịnh vượng và công bằng hơn. 

Trong lĩnh vực hòa bình và an ninh quốc tế, đóng góp lớn nhất của LHQ là đã góp phần ngăn chặn một cuộc chiến tranh thế giới mới, hỗ trợ giải quyết nhiều cuộc xung đột và tranh chấp quốc tế. Minh chứng rõ nét là LHQ đã triển khai 71 phái bộ gìn giữ hòa bình để giúp chấm dứt xung đột, khôi phục hòa bình, hỗ trợ công cuộc tái thiết ở nhiều quốc gia thành viên.

Trong thời kỳ Chiến tranh lạnh, LHQ giữ vai trò hạn chế trong các vấn đề hòa bình và an ninh quốc tế do tác động của quan hệ Xô - Mỹ. Tuy nhiên, LHQ đã góp phần giải tỏa cuộc khủng hoảng tên lửa năm 1962, chiến tranh Trung Đông năm 1973. Trong những năm 1990, các hoạt động của LHQ đã góp phần chấm dứt các cuộc xung đột kéo dài như ở Campuchia, El Salvador, Guatemala, Mozambique.

LHQ đã triển khai hơn 70 hoạt động gìn giữ hòa bình ở nhiều khu vực trên thế giới. Mặc dù gặp phải một số thất bại và khó khăn, các hoạt động gìn giữ hòa bình của LHQ vẫn đóng vai trò quan trọng trong việc lập lại hòa bình, chấm dứt xung đột và hỗ trợ tiến trình tái thiết ở nhiều quốc gia thành viên.

LHQ cũng đã thành công trong việc thúc đẩy quá trình phi thực dân hóa. Hiến chương LHQ ngay từ đầu đã đề ra những nguyên tắc định hướng cho những nỗ lực phi thực dân hóa của LHQ, đặc biệt là nguyên tắc tôn trọng quyền tự quyết của các dân tộc và thành lập Hội đồng Quản thác để theo dõi các vùng lãnh thổ không tự quản.

LHQ đã soạn thảo và xây dựng được một hệ thống các công ước quốc tế về giải trừ quân bị, trong đó có Hiệp ước cấm phổ biến vũ khí hạt nhân (năm 1968), Hiệp ước cấm thử hạt nhân toàn diện (năm 1996), Công ước cấm vũ khí hóa học (năm 1992) và Công ước cấm vũ khí sinh học (năm 1972), Hiệp ước cấm vũ khí hạt nhân (năm 2017) tạo ra khuôn khổ pháp lý cho việc ngăn chặn phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt, tiến tới xóa bỏ hoàn toàn các loại vũ khí này. 

Trong lĩnh vực phát triển, LHQ đã đạt được nhiều thành tựu trong việc nâng cao đời sống của người dân và tạo điều kiện thuận lợi cho những tiến bộ về kinh tế và xã hội trên toàn thế giới.

LHQ đã đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng sự đồng thuận quốc tế nhằm thúc đẩy sự phát triển. Từ năm 1960, ĐHĐ LHQ đề ra các chiến lược phát triển cho từng thập kỷ nhằm huy động hợp tác quốc tế cho các mục tiêu phát triển chung, nhất là ở các nước đang phát triển. Ngoài ra, các tổ chức LHQ đã có sự hỗ trợ trực tiếp về vốn, tri thức cho các nỗ lực phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa, giáo dục và y tế của các nước này.

Tại Hội nghị thượng đỉnh Thiên niên kỷ (tháng 9-2000), các nhà lãnh đạo đã thông qua các Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ nhằm xóa bỏ đói nghèo, thúc đẩy giáo dục, bình đẳng giới, giảm tỷ lệ tử vong trẻ em, cải thiện sức khỏe bà mẹ, phòng chống HIV/AIDS và các bệnh truyền nhiễm khác, bảo đảm bền vững về môi trường và tăng cường quan hệ đối tác phát triển.

Với việc lãnh đạo các nước thông qua Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững và các Mục tiêu Phát triển bền vững (SDGs) vào tháng 9-2015, cộng đồng quốc tế đã đề ra một khuôn khổ hợp tác phát triển cho đến năm 2030 (thay cho các Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ) có tính bao trùm và toàn diện hơn, lấy phát triển bền vững là định hướng xuyên suốt gồm ba trụ cột kinh tế, xã hội và môi trường.

Trong lĩnh vực bảo đảm, thúc đẩy quyền con người, thông qua các nỗ lực của LHQ, các quốc gia đã xây dựng và ký kết nhiều điều ước quốc tế quan trọng nhằm xây dựng một thế giới an toàn hơn và công bằng hơn cho tất cả mọi người. Năm 1948, ĐHĐ LHQ thông qua Tuyên ngôn Nhân quyền, đưa ra những quyền và tự do cơ bản của con người. Văn kiện này làm cơ sở cho việc ra đời hơn 80 công ước và tuyên bố quốc tế về quyền con người, trong đó Công ước về quyền kinh tế, xã hội và văn hóa và Công ước về quyền dân sự và chính trị.

Trong lĩnh vực tăng cường luật pháp quốc tế, LHQ đã có những đóng góp to lớn trong việc pháp điển hóa và phát triển luật pháp quốc tế, đưa ra khuyến nghị định hướng cho các chủ đề của luật pháp quốc tế và xây dựng chuẩn mực cho các lĩnh vực chuyên môn khác nhau. Hơn 500 điều ước quốc tế đa phương quan trọng trong nhiều lĩnh vực đã được ký kết, tạo khuôn khổ chung cho việc duy trì hòa bình và an ninh quốc tế, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.

Đáng chú ý, từ khi thành lập đến nay, LHQ và các quỹ, chương trình, cơ quan, cá nhân của tổ chức này... đã sở hữu 12 Giải thưởng Nobel Hòa bình. Mới đây, nhờ nỗ lực chống lại nạn đói, góp phần cải thiện điều kiện hòa bình tại các khu vực chịu ảnh hưởng của xung đột và hoạt động như một động lực thúc đẩy các nỗ lực ngăn chặn việc sử dụng nạn đói làm vũ khí chiến tranh và xung đột. Lực lượng gìn giữ hòa bình của LHQ đã được trao Giải thưởng Nobel Hòa bình năm 1988. Sau đó, Giải thưởng Nobel Hòa bình năm 2001 đã tôn vinh LHQ và Tổng Thư ký Kofi Annan. Chương trình Lương thực thế giới (WFP) đã trở thành chủ nhân của Giải thưởng Nobel Hòa bình năm 2020. 

Từ tro tàn của chiến tranh, sau 75 năm, thế giới đã không phải chứng kiến thêm một cuộc chiến tranh thế giới mới. Hòa bình, hợp tác hữu nghị được vun đắp; đói nghèo, bệnh tật được đẩy lùi; cuộc sống của nhân loại được đổi thay.

Những thành quả to lớn đó không thể có được nếu không dựa trên những nguyên tắc cơ bản của Hiến chương Liên hợp quốc, không thể đạt được nếu không có Liên hợp quốc - “trung tâm điều phối hành động chung của các quốc gia”.

Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc

Cải tổ bộ máy của Liên hợp quốc

Trong quá trình hình thành và phát triển của LHQ, việc cải tổ LHQ một cách toàn diện và có hệ thống, phù hợp với tình hình mới là một yêu cầu cấp thiết khách quan. Cho đến nay, các thành viên đều nhất trí rằng LHQ cần được cải tổ nhằm tăng cường vai trò, hiệu quả và dân chủ hóa.

Phần lớn các nước, nhất là các nước đang phát triển, muốn cải tổ để cân bằng hơn quyền lực của các cơ quan chính của LHQ, qua đó có sự cân bằng hơn trong việc xác định ưu tiên giữa các mục tiêu của LHQ. Các nội dung cụ thể là: làm sống động vai trò của ĐHĐ,  cải tổ hoạt động của Ủy ban Kinh tế - Xã hội, cải tổ Hội đồng Bảo an (HĐBA).

Cải tổ HĐBA là vấn đề phức tạp nhất, được thảo luận nhiều nhất nhưng đến nay đạt ít kết quả nhất. Các nước đã thống nhất cần cải tổ HĐBA để tăng tính dân chủ, tính đại diện, thể hiện tương quan lực lượng hiện tại, song còn nhiều khác biệt về hai vấn đề cốt lõi là mở rộng thành viên thường trực và quyền phủ quyết.

Trong khi đó, mục tiêu của cải tổ Ban Thư ký, phương thức làm việc của LHQ là khắc phục tình trạng quan liêu, cồng kềnh, kém hiệu quả, tham nhũng... trong hoạt động của LHQ. Báo cáo tháng 11-2006 (Delivering as one) của Nhóm tư vấn cấp cao của TTK về cải tổ hệ thống LHQ đã được nhiều nước ủng hộ. Từ năm 2005, Chile, Nam Phi, Thuỵ Điển và Thái Lan đã triển khai Sáng kiến 4 nước (4NI) về tăng cường năng lực quản lý của LHQ, đặc biệt là Ban Thư ký.

“Tái định vị hệ thống phát triển LHQ” là sáng kiến của TTK đưa ra và được các nước đồng thuận thông qua tại ĐHĐ LHQ (năm 2018) nhằm cải tổ Hệ thống phát triển LHQ, tăng cường năng lực của LHQ nhằm hỗ trợ các nước thành viên trong các hoạt động phát triển, đặc biệt là thực hiện SDGs, trong đó có việc tăng cường vai trò của hệ thống điều phối viên thường trú LHQ tại các nước và cải tổ cách tiếp cận khu vực.

Sau 75 năm tồn tại và phát triển, LHQ đã trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, dù còn khiếm khuyết nhưng thành tựu của LHQ là nổi bật. LHQ ngày càng chứng tỏ là một tổ chức không thể thiếu trong nền chính trị thế giới. Sự lớn mạnh của LHQ chính là do mục tiêu đúng đắn của tổ chức này phù hợp với nguyện vọng hòa bình, độc lập, phát triển và tiến bộ xã hội của các dân tộc.