Ðêm ở thành phố Cà Mau tôi không sao ngủ được, lòng cứ nôn nao. Ngày mai đoàn văn nghệ sĩ Huế chúng tôi sẽ dậy sớm để về đất Mũi. Chao ôi, mũi đất tận cùng trên bản đồ Tổ quốc như "ngón chân cái chưa khô bùn vạn dặm" bấm vào đại dương sóng gió cứ hiện lên trong tôi như niềm khao khát.
Tôi đã được đến Lạng Sơn nhìn người bạn của mình ôm lấy cột cây số 0 Hữu Nghị Quan địa đầu Tổ quốc. Tất cả như thân quen ruột rà mà lại lạ lùng bí ẩn đang chờ đợi phía trước.
Cậu Minh lái tàu cao tốc cho biết, từ thành phố Cà Mau về đất Mũi có hai cách: đi tàu đò, tức tàu chở người buôn bán hàng hóa trên sông, hoặc đi tàu cao tốc.
Tôi chưa từng thấy cây mắm, cây đước bao giờ. Minh lái tàu giải thích rằng đước lá xanh đậm, rễ chùm. Còn cây mắm cũng thân gỗ thẳng nhưng mầu lá nhạt hơn. Minh một tay lái tàu, một tay chỉ cho tôi: "Ðấy, đấy là rừng đước đấy".
Cà Mau hiện có tới gần 65 nghìn ha đước, phần nhiều nằm ở huyện Ngọc Hiển. Mũi Cà Mau cũng là một rừng đước nguyên sinh. Bên kia sông là rừng U Minh, là xứ sở của rừng tràm. Rừng đước bạt ngàn xanh mướt, rễ cây từng chùm cắm vào bùn nước mặn sung sức như một đội quân ngang tàng trước sóng biển.
Tàu chúng tôi ra sông Cửa Lớn. Con sông rộng như sông Hồng. Ðã nhìn thấy cửa biển xa xa, tím thẫm. Tàu lại rẽ vào vàm ông Trang, tới xã Viên An, Minh bảo: "Chúng ta đang đi dọc theo biển. Ðây là huyện Ngọc Hiển chú ạ". Ðây là quê của Anh hùng Bông Văn Dĩa, quê Rạch Gốc, Tân An. Anh đã chọn cửa sông Vàm Lũng quê mình làm bãi tiếp nhận vũ khí bí mật, rồi anh cùng các đồng chí trong Ðoàn 692 của mình đưa những thuyền buồm, thuyền máy nhỏ nhoi vượt biển ra miền bắc xin vũ khí, mở con đường Hồ Chí Minh trên biển về tận mũi Cà Mau. Từ tháng 3-1962, chuyến tàu buồm đầu tiên khởi hành đến năm 1972 đã có 77 chuyến tàu cập bến Vàm Lũng thành công với hơn 3 nghìn tấn vũ khí tiếp viện cho quân dân Cà Mau đánh giặc. Ðó là một sự tích lẫy lừng chưa từng có...
Cách đây mấy chục năm, Viên An là xã cuối cùng trên bản đồ Tổ quốc, bao gồm cả đất Mũi. Nhưng giờ đất Mũi đã thành xã riêng gọi là xã Ðất Mũi, từ Viên An ở ấp ông Trang, tàu rẽ sang vàm Sắc Cò xuôi dòng Rạch Tàu rồi cập bến khu du lịch mũi Cà Mau trong sự hồi hộp của mọi người...
Ðặt chân lên đất Mũi lòng tôi như sóng biển trào dâng cảm xúc. Chúng tôi đang ở trong khu rừng mắm và đước ngút ngàn. Ai cũng nhặt dăm ba quả đước, trái mắm mang về Huế, mong có chỗ cho nó mọc thành cây... Anh Nghĩa tác gia sân khấu còn bứng hẳn một cây đước con, đắp phù sa đất Mũi đầy gốc để mang ra Huế trồng.
Dân Cà Mau bảo rằng "Mắm đi trước, đước theo sau" trên hành trình lấn biển. Mỗi năm mũi Cà Mau lấn ra biển 80 đến 100 m. Ðước và mắm là hai loại cây lạ lùng, đầy cá tính. Ðước thì rễ mọc thành chùm như cọc nhọn lực điền cắm phập xuống đất mặn, còn cây mắm thì rễ lại từ bùn chỉa tủa tủa lên trời như những vạt chông.
Du khách đến thăm đất Mũi sẽ được hướng dẫn viên dẫn đi thăm Mốc tọa độ quốc gia, điểm tọa độ GPS 000, cốt 0 được đo đạc và xây dựng từ 1-1-1995 và cột mốc MŨI CÀ MAU ở 8o37'30" vĩ độ bắc, 104o43" kinh độ đông. Cột mốc hình cánh buồm trên con thuyền lướt sóng, cách cột mốc cây số 0 ở Hữu Nghị Quan Lạng Sơn 2.354 km.
Chúng tôi ai cũng xúc động cúi xuống sờ vào dòng chữ đỏ như sờ vào da thịt người thân của mình. Sau đó trèo lên Ðài quan sát cao 15 m để thấy tận mắt hình thù mũi Cà Mau thân yêu. Mọi người thay nhau đứng vào vị trí tốt nhất để chụp ảnh mình bên mũi đất nhọn nhô ra biển nơi tận cùng Tổ quốc...
Trên Ðài quan sát này chúng tôi còn nhìn rất rõ đảo Hòn Khoai, bãi Khai Long phía Ðông Nam mũi Cà Mau mới được tỉnh đang có dự án xây dựng Khu du lịch sinh thái rộng 150 ha. Ở Khu du lịch mũi Cà Mau có nhà hàng Thủy tạ ngoài biển, và một nhà hàng cạnh Ðài quan sát. Uống rượu nhấm với khô cá thòi lòi, một đặc sản của vùng đất Mũi, rất bắt. Cá thòi lòi thân dài, hai mắt lồi, hàm bạch trông rất dữ tướng, sinh sống ở cả dưới nước lẫn trên cạn trong rừng đất Mũi. Dân đánh bắt làm khô cá.
Ở đất Mũi còn có loại cá kèo, nấu lẩu rất ngon. Các cô gái phục vụ ở phố bưng đĩa cá kèo đang giãy giụa bắt được dưới rãnh bùn rừng đước, đổ ập vào nồi lẩu đang sôi và ngay lập tức đậy vung giữ chặt rất rành điệu. Lại có loài cá "ba đời". Nghĩa là trong bụng con cá "mẹ" lại có con cá "con", trong bụng con cá con đó lại có một con cá "cháu". Không hiểu sao lại sinh ra loại cá lạ lùng như vậy.
Miền đất bùn xứ Mũi còn có con ba khía trông giống con cua nhỏ, nhưng càng rất to. Dân Mũi muối mắm ba khía, giống vị chao ở Huế. Bữa trưa hôm đó, chúng tôi được thưởng thức món lẩu canh chua cá dứa. Một loại cá thịt trắng, rất thơm ngon, một đặc sản của rừng mắm.
Dân xã đất Mũi làm nghề đánh cá là chính ngoài ra còn lướt ván cào sò. Bây giờ đất Mũi đã có điện lưới quốc gia, có ti-vi suốt ngày, cuộc sống khấm khá hơn trước nhiều.
Mấy anh cán bộ đất Mũi tâm sự: "Chúng tôi là đầu binh cuối cán, lại ở xã tận cùng, bốn bề sông nước, nên không vì dân, không nghe dân sẽ không còn chỗ sống, sẽ bị hất văng ra biển". "Có thế chứ!" - Tôi cảm kích và ngất ngưỡng nâng chén. Thế là cuộc nhậu "truyền nhông" (một chén uống chuyền) theo kiểu Nam Bộ trở nên tưng bừng suốt buổi trưa.
Chủ tịch xã Võ Thanh kể: "Ðất Mũi này từ năm 1990 trở về trước muỗi như trấu. Thời kháng chiến, hàng chục năm liền dân Viên An, đất Mũi lập làng rừng trong rừng đước để chống lại kế hoạch "tìm diệt" của giặc. Ở làng rừng những năm đó, việc chống muỗi cũng gian khổ như chống giặc. Muỗi nhiều đến nỗi ban ngày cũng quờ tay vơ được cả nắm. Còn đêm thì nằm màn rồi, sáng ra thấy muỗi đậu kín đen ngoài màn. Anh chàng nào say rượu ngủ quên không màn thì muỗi đốt người muỗi say rượu nằm đen bên người như tro đước!". "Những ngày đó nhà nào cũng phải có bếp lò đốt vỏ cây xông muỗi mỗi chập tối, nếu không thì không sống nổi qua đêm. Nhưng rồi từ ngày có điện sáng, nhà ở gần nhau hơn, con người vệ sinh văn minh hơn, tự nhiên muỗi đi đâu hết...".
Hơn 30 năm trước, năm 1977, thời buổi đất nước đang vô cùng khó khăn, đường sá xa xôi khó khăn mà nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường đã lặn lội từ Huế về ở cùng bà con xóm Mũi cả tuần liền. Anh Tường đã ra biển để nhìn hình thù mũi Cà Mau như thế nào.
Trong bút ký nổi tiếng Ðất Mũi, anh viết: "... Tôi nhìn thấy cái Mũi đất rừng chuồi trên mặt nước, nhọn và sắc như một chiếc mỏ chim... Mũi Cà Mau nhìn giống như một cánh chim hải âu đang lao ra giữa Biển Ðông...".
Tôi không có dịp ra biển để nhìn các góc độ xem hình thù mũi Cà Mau như thế nào. Nhưng đứng trên Ðài quan sát, tôi thấy mũi Cà Mau không khác gì trên bản đồ đã vẽ. Có khác chăng là mỗi năm mũi đất chuồi thêm ra và "mập" thêm ra gần 100 ha đất. Cứ đến mùa gió chướng, khi đất bồi tấp vào bãi, đước, mắm lại lấn ra biển mọc thành rừng giữ đất phù sa. Người ta tính được rằng, từ năm 1975 đến nay, đất Mũi đã lấn ra biển hơn cây số rồi. Mắm và đước cùng với bần, dừa nước, vẹt, sú là những giống cây kiên cường nhất của rừng ngập mặn Cà Mau.
Vào đầu mùa thu mắm nở hoa vàng, khoảng sau một tháng thì kết trái. Trái mắm bằng ngón tay cái. Dân đất Mũi kể rằng, ở trong ruột trái mắm có cái lõm mầu xanh ăn được, nhưng rất chát. Những năm đánh giặc, quân dân Cà Mau đã hái hàng tạ trái mắm đập vỏ, lấy cái lõm bên trong luộc cho hết chát rồi ăn thay cơm bám trụ diệt giặc. Ðầu tiên là bãi bồi bùn trống trơ. Sau đó cây mắm tung những quả mắm ra biển, sóng đánh vào bãi bồi. Thế là mắm mọc thành rừng rất nhanh để giữ phù sa,trở thành rừng phòng hộ. Sau đó cây đước vươn ra khẳng định chỗ đứng của mình, làm cho đất mới định hình trước biển...
Cây đước luôn đến sau cây mắm trong cuộc trường chinh mở cõi, nhưng lại là loài cây rường cột. Cây đước chắc, rễ đước như chùm vòi bạch tuộc cắm vào bùn đất ngập nước, giữ cho rừng cây vững vàng trước sóng gió. Dường như cái chất người Cà Mau cũng giống cây đước, quật cường mà hào hiệp và xanh thắm tình thương... Rừng đước Cà Mau, Năm Căn bao năm là căn cứ địa của Khu ủy, Xứ ủy Nam Kỳ, Tỉnh ủy Cà Mau, là nơi hoạt động của nhiều đồng chí lãnh đạo Ðảng như Lê Duẩn, Võ Văn Kiệt, v.v. Gỗ đước già xẻ gỗ ván sàn, vỏ đước dùng để nhuộm quần áo và nhuộm lưới, than đước bao năm là nguồn nguyên liệu chính của miền Tây Nam Bộ... Ở khu du lịch mũi Cà Mau người ta bán đũa, môi (vá) sản xuất từ gỗ đước.
Ðước và mắm là hai loại cây có công lớn trong việc hình thành và phát triển đất Mũi. Nhưng để làm nên đất Mũi linh thiêng ấy, phải có ba nhân vật không thể thiếu nữa, mà Hoàng Phủ Ngọc Tường đã kể trong chuyến đi đất Mũi 30 năm trước của anh. Ðó là dòng hải lưu nam - bắc nổi tiếng của vùng nam Thái Bình Dương; Sông Cửu Long và đảo Hòn Khoai.
Anh viết: "Một nhà hải dương học người Pháp, ông Sơ-vây đã phát hiện ra dấu vết của dòng hải lưu ấy. Chính dòng hải lưu bắc - nam này đã đón hết phù sa sông Cửu Long chở về đến cực nam, và vì đụng phải đảo Hòn Khoai nên nó tạt vòng lại, tấp hết lên Bãi Bùn là nơi có thềm lục địa cao hơn những vùng chung quanh. Dòng hải lưu bắc - nam và dòng Cửu Long là hai cánh tay vĩ đại của tự nhiên đã đón bắt những hạt phù sa vạn dặm mà đắp bồi nên mũi Cà Mau...". Và mắm đước đã là những người lính xung kích mấy trăm năm góp phần giữ đất mở cõi...
Chúng tôi đã đi bộ trầy trật len lỏi đến cuối mũi đất để hít thở gió biển mũi Cà Mau và hương vị phù sa mới. Anh em mỗi người vốc một nắm đất Mũi bỏ vào túi ni-lông nhỏ để mang về đặt lên bàn viết. Vâng, về đất Mũi luôn là cuộc hành hương trong tâm thức người Việt bao đời.
