Trên đường mây Lồ Suối Tủng

I.

Ông có cái tên Từ Di Sến. Tiến sĩ Trần Hữu Sơn, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể Thao và Du lịch Lào Cai bảo, Giàng Sến cũng là một thứ "đặc sản Sa Pa". Người Mông, người Dao ở bản đều gọi Từ Di Sến là Giàng. Lần đầu, tôi gặp Giàng Sến ngơ ngác giữa biển người trong đêm hội Sa Pa tròn 110 năm du lịch. Cái ngơ ngác của một người đi tìm những góc nhìn hoài cổ vì đã trót quá hiểu về Sa Pa. Ðời Giàng Sến đằng đẵng cô đơn, con gái tâm thần, vợ bỏ đi biệt xứ. Quý giá nhất trong căn nhà trống hoác là chi chít bằng khen về thành tích tiễu phỉ. Năm 1952, Giàng Sến là Ðội trưởng văn nghệ Mường Khương, dẫn đoàn sang Sa Pa biểu diễn. Ngày đó, Sa Pa là làng Sa Pả, lọt thỏm giữa một cao nguyên có tên Lồ Suối Tủng. Khi đến Sa Pả, đoàn văn nghệ bị phỉ bao vây, chính tay Từ Di Sến bắn chết lý trưởng cầm đầu khét tiếng Châu A Chùa, rồi nhận Bằng khen của Thủ tướng Chính phủ và ở lại Tả Giàng Phình.

... Bữa ấy, thâu đêm, tôi nghe Giàng Sến kể về đời mình, về thị trấn Sa Pa đầu thế kỷ XX, hơn 240 biệt thự kiến trúc gô-tích chạy dài dưới những rừng sa mu trùng điệp. Nay, đời cao nguyên Lồ Suối Tủng đã rêu phong rồi!

... Mỗi lần lên Sa Pa, tôi lại ngồi thu lu ở đó. Quán cà-phê, không tên, vắng khách, bên ngoài hàng rào đá mốc thếch, lùm xùm vài khóm tre thấp tè. Ở đó, tôi tìm thấy đôi nét phong trần của vùng sơn thủy từ thời Châu Thủy Vĩ cách đây hơn thế kỷ. Nhâm nhi nỗi nhớ về rừng già tím thẫm, ôm trùm những đường cong gồ ghề quanh nhà thờ đá. Và suy tư mỗi khi tỉnh Lào Cai công bố kiến thiết xứ sở này. Cũng ngót 12 năm, từ ngày tỉnh phối hợp vùng A-quy-ten (Cộng hòa Pháp) tiến hành quy hoạch lại Sa Pa, chia thành các tiểu khu, phù hợp phong cảnh, khí hậu, tập quán địa phương. Trên giấy là vậy! Nhưng, chưa đầy thập niên sau, nhiều tổ chức, cá nhân đổ tiền vào mua gom đất của dân, chạy theo lợi nhuận, khách sạn mọc lên như nấm, phá vỡ đô thị; hàng trăm công trình vi phạm trật tự xây dựng, hơn 200 biệt thự từ thời Pháp thuộc bị tàn phá nặng nề. Có bận, Giàng Sến bảo, chắc phải chờ Sa Pa được công nhận là khu du lịch quốc gia, khi đó, người ta mới sốt sắng xem cao nguyên Lồ Suối Tủng còn sót lại những gì! Mong mỏi của Giàng đã thành hiện thực. Mới đây, Thủ tướng Chính phủ yêu cầu tỉnh Lào Cai lập quy hoạch gửi các bộ, ngành thẩm định, phê duyệt thực hiện mục tiêu này.

Giờ lên Sa Pa, tôi không còn gặp lại Từ Di Sến nữa, cô bé hàng xóm Từ Sán Sủi cũng không biết Giàng đã đi đâu. Và chắc chắn, mai này, trong ngày hội Sa Pa hoàn thành mục tiêu khu du lịch quốc gia, sẽ chẳng còn cái dáng người bơ vơ, lạc lõng, thương vương hoài cổ năm nào. Và chắc chắn, cao nguyên Lồ Suối Tủng sẽ mất đi một di sản chưa một lần khai phá.

Cùng mẹ xuống chợ.

II.

Ðêm Sa Pa nhỏ bé, lập lòe ánh lửa. Những con phố đen thui trườn mình ẩm ướt. Từng tán sa mu ứa lệ. Lác đác, đôi ba nóc nhà cổ, chân cứng đá mềm, chỉ còn đáng gọi là phế tích. Vài đứa trẻ rách rưới, áp mình trên những tấm phản thịt lợn bỏ quên, mơ ngủ. "Chúng rời làng đã lâu" - Sán Sủi buông lửng câu, kể, ngắt quãng, tay em bám chặt vào vai tôi, như muốn bảo, đêm nay là chợ tình anh ạ. Hồi chiều, qua nhà thờ đá, mấy chị cứ đưa tay vơi với, mày bị Sủi chài à, về chọc sàn nhà tao đi. Ở một số bản cao nguyên vẫn còn tập tục chọc sàn. Con gái lớn chưa chồng, đêm đêm, các chàng trai vây quanh gầm nhà, đem que đến chọc. Cô gái ở trên nhận que của chàng nào, sẽ mở cửa, rồi cùng vào rừng, ra bờ suối tâm sự. Ðến khi mang bầu, cô gái "chỉ điểm" con của ai, người đó sẽ là chồng và thành "ma" nhà ấy, nhưng từ đứa con thứ mới được lập làm trưởng. Chọc sàn vốn là nét văn hóa trong sáng, nhưng theo thời gian, bị biến tướng, mai một. Nhiều phụ nữ dân tộc rơi vào cảnh có con mà không có chồng, vì không ít chàng trai, sau đêm chọc sàn đã bỏ đi tha hương tứ tán.

... Và những đứa trẻ ngủ vùi trên các tấm phản thịt lợn lại ám ảnh tôi. Trong số đó, có những đứa là kết quả của "cuộc tình chọc sàn" như thế. Sa Pa trong phồn hoa du lịch nhờ chúng, hé thêm một diện mạo khác với nghề phiên dịch cho Tây bằng tiếng Anh bồi.

III.

"Người dưới xuôi tò mò thế hả anh?" - Sán Sủi ngơ ngác hỏi. Chợ tình, người trẻ tìm bạn cho mình, trung niên gặp lại hàn huyên, ôn chuyện cũ. Nói gì, thì người Thủ đô vẫn thấy lạ lắm. Họ "chống" mắt nhìn say mê. Nhìn để về xuôi có cái mà kể.

... Tôi len lỏi theo tiếng khèn, theo cái lưng ve sầu của Sủi. Em thổi điệu "Hoẵng mắc dây" lảnh lót, mắt em đằm tình, hơi thở ngầy ngậy hương rượu ngô. Gió về thổi lá cây bên khe/Nếu ta là hạt mưa sương/Ta xin tan trên bàn tay chàng/Gió thổi lá cây lật ngả nghiêng bên suối/Nếu ta là hạt mưa sương/Ta xin tan dưới bàn chân chàng. Chắc chỉ có những thiếu nữ như em mới đem đến một đêm chợ tình Sa Pa đích thực. Nếu Từ Di Sến làm cho cả Lồ Suối Tủng sống dậy, thì Sán Sủi giúp tôi hiểu thế nào là "Páo dung tòi tồm dỏi lủng" xa xưa: Mình không có vợ, mình lên đường đi tìm/Mình không có vợ, mình cất bước đi kiếm/Bố mẹ mình làm bữa cơm thật sớm/Thế là mình đi chợ/Mình len ngay vào đám đông/Mình tìm xem cô nào chưa chồng.

Ðêm nay không có Giàng Sến, cái cảm giác hụt hẫng cứ gặm nhấm đến nao lòng. Sán Sủi bảo, anh hát không giống người Dao, mắt không đằm, môi không say, người cũng chẳng đong đưa, "làm người Dao khó lắm". Dẫu sao, Sa Pa vẫn còn Sán Sủi, và cơ may cho cái kho tàng dân ca của cao nguyên Lồ Suối Tủng, phần nào chưa bị lớp trẻ lãng quên.

IV.

Sáng. Những chàng trai Mông ngủ quên trong các lùm cây bị ánh mặt trời chiếu rọi, cựa quậy, rồi ngủ tiếp. Nhìn từ xa, mây sà xuống ngọn tháp nhà thờ. Sán Sủi kéo tôi đến bên chảo thắng cố bốc hơi ngun ngút, gọi mời: Anh cùng em xuống chợ/Vui với bạn hết mình/Anh phải uống cho say/Ðể em được chăm sóc. Thế là tôi can pây (100%) đến ba cái gáo dừa, mắt tôi loong toong. Chung quanh cũng có mấy chàng trai loong toong. Các cô gái vắt họ lên ngựa kéo về. Sán Sủi không có ngựa. Trên sườn non lúp xúp, em để tôi dựa vào lưng mình. Chảo thắng cố dưới chợ đã cạn!

Chiều. Sán Sủi thiếu ngủ gà gật, tay ôm bó cải mèo xanh mướt, nách cắp hai tấm thổ cẩm Hoàng Thu Phố: "Quà cho anh". Tôi giở áo săm soi. "Sợi lanh luộc với tro "tống quán sủ", ngâm chàm, củ nâu và lòng trắng trứng gà. Ra mồ hôi không bắt màu vào người". Quý lắm mới tặng. Tôi chắc thế. Món này người xuôi không dễ mua, đồ tạp giờ nhiều.

... Ðường về bản dài bằng tiếng sáo. Tôi mỏi nhừ chân, ba cây số lên núi. Sáo thổi không dứt. Sán Sủi huyên thuyên. Vài chị người Giáy dắt từng "tấm" lợn lôi xềnh xệch. Hàng ế. Qua con suối lưng bụng, có mấy đôi trai gái đang tắm. "Sao họ không ngại?". Nghe tôi hỏi, Sủi phì cười: "Thế mới giống người Dao đấy". Tôi lại hiểu thêm một "thói quen" nữa của bà con.

***

... Ngày chủ nhật. Sa Pa vắng tanh. Con phố Cầu Mây nổi tiếng xa xưa đã không còn mây nữa. Dưới gầm cầu đan nhiều ván gỗ và phiến thép. Han gỉ. Nắng xế trát lên vẻ buồn cũ, hoang lạnh, lâu ngày vắng người qua lại. Tôi đi trên cây cầu đó, đến giờ còn nhớ lời nhà nhiếp ảnh Lê Hựu, hậu duệ cụ Lê Văn Lữu, đầu bếp đầu tiên tại khách sạn Phan-xi-păng: "Vậy là có người luôn nhớ đến Cầu Mây". Và, điều đó giúp tôi tìm lại một chút vãng lai trên cao nguyên Lồ Suối Tủng, dẫu biết, chỉ là hoài cổ...