Theo chân nông dân "nhỏ" ra đồng "lớn"

1. Khi nông dân lui cui ghi nhật ký

Khi mà "quý 3-2013" sắp khép lại cũng là lúc nông dân ÐBSCL tổng kết một năm trồng lúa đầy "gian truân" về giá cả và đầu ra. Anh Chánh với những "chiến hữu" cùng trang lứa trong ban chủ nhiệm HTX như Hai Quang, Ba Tú lui cui trên đồng ruộng chăm sóc lúa thu đông vào tuổi "dậy thì". Và "người bạn" theo họ suốt gần bốn năm qua là quyển nhật ký trồng lúa. Lật cho tôi xem quyển nhật ký chi chít ngày và công việc cải tạo đất, mua giống, xuống giống, phân, liều lượng... anh nói nghiêm chỉnh: "Ðó là công việc nằm lòng của nông dân ở đây để ruộng lúa được công nhận đạt tiêu chuẩn Global GAP". Xã viên  HTX Hòa Lời làm hoài, làm riết tới tròm trèm bốn năm lận. Họ phải ghi cả khi thu hoạch, năng suất lúa... tất cả để bảo đảm một quy trình sản xuất có thể truy xuất nguồn gốc khi khách hàng trong và ngoài nước yêu cầu! Khi hình thành HTX Hòa Lời vào tháng 10-2009, chỉ vỏn vẹn có 12 xã viên sản xuất hơn 20 ha, đến nay con số đó tăng lên gấp năm lần với hơn 50 xã viên và khoảng 70 ha đất. Lúc đầu, những nông dân lân cận trong xóm như Út Thừa, Chín Khang, Hai Chiến, Út Chờ thấy anh Chánh, anh Hai Quang làm lúa ghi ghi chép chép chẳng biết ra sao  cứ xì xầm: "Mấy thằng cha này rảnh quá"! Họ chỉ ngỡ ngàng khi nông dân HTX bán lúa đông xuân 6.000 đồng/kg, cao hơn lúa của họ 1.000 đồng/kg. Thì ra, cái giá cao hơn 1.000 đồng/kg do Công ty Gentraco mua cao hơn là nhờ sự chăm chỉ ghi nhật ký! Lúc này,  mấy cha nội "xì xầm" hồi nào như Út Thừa, Hai Chiến, Út Chờ... không còn đợi mà làm đơn xin vô HTX! "Rất nhiều người xin vào HTX, nhưng sau khi họp HTX, sợ không quản lý nổi, mới quyết định thà chậm mà chắc, nên nhận đơn gia nhập HTX rất hạn chế. Theo đó, một xã viên cũ sẽ kèm cặp hướng dẫn hai xã viên mới" - anh Chánh kể. Hình thức mua lúa của Công ty Gentraco luôn tạo được sự đồng thuận rất lớn của các vùng bao tiêu nông sản. Theo đó, sau khi khảo sát giá thị trường, công ty sẽ cộng thêm giá từ 20 đến 25% so với mặt bằng giá bên ngoài.

 "Sản xuất nhỏ lẻ, năng suất thấp, khi bán lúa thường bị thương lái đè. Cứ đà này nông dân khó làm giàu. Tôi cứ mãi trăn trở về điều ấy. Ðến khi ráp kèo với Công ty Gentraco mình mới thấy nó sướng sướng" - anh Chánh mở lòng.

2. "Cha đẻ hoa hậu miền đất mặn"!

Hiện, các loại gạo thơm ST của Sóc Trăng đang  hút hàng ở cả thị trường xuất khẩu và nội địa. Nông dân bán lúa cao hơn mặt bằng giá lúa hiện nay từ 1.500 đến 2.000 đồng/kg. Dân vùng nhiễm mặn phong cho giống lúa ST5 cái tên "hoa hậu" miền đất mặn... Quá trời luôn, trong bối cảnh xuất khẩu gạo gặp nhiều trắc trở, đau đầu, cơ cấu, tỷ lệ trồng lúa thơm, lúa chất lượng cao gắn với đầu ra. Hiện, nông dân Sóc Trăng trồng khoảng 100.000 ha lúa thơm, đặc sản nổi tiếng ngon cơm, các giống lúa ST được lựa chọn ngày càng nhiều do chất lượng gạo mang lại giá trị lợi nhuận cao. Từ năm 2011, Công ty TNHH Trung An (Thốt Nốt - Cần Thơ) đã thu mua khoảng 600 tấn lúa ST20. Ðến năm 2013, số lượng thu mua lúa ST20 lên 1.100 tấn. Lúa ST20 chế biến xuất khẩu bán với giá 900 USD/tấn, cao gấp hai lần so với mặt bằng giá gạo xuất khẩu của Việt Nam hiện nay.

ÐBSCL đã tạo lập được thương hiệu cho lúa gạo và hình thành bộ khung cho sự liên kết trong bao tiêu nông sản? Kỹ sư Hồ Quang Cua, Phó Giám đốc Sở NN và PTNT tỉnh Sóc Trăng, cha đẻ giống lúa thơm ST bồi hồi: "Năm mới tái lập tỉnh Sóc Trăng (1992), GS, TS Võ Tòng Xuân tặng tỉnh nghèo mới chia tách 10 ha giống lúa Khao Dawk Mali được nhân giống tại đồng đất Sóc Trăng. Ðến năm 1995, Sóc Trăng nổi tiếng ở ÐBSCL với diện tích lúa Khao Dawk Mali là 5.000 ha". Từ đó, Sóc Trăng đã chắp cánh cho năm giống lúa thơm, trong đó ba giống tồn tại trong sản xuất là ST1, ST3, ST5. ST1 phù hợp vùng nước ngọt nên phát triển nhiều ở Cần Thơ, Hậu Giang, lúa ST3 phát triển nhiều ở vùng nước lợ và lúa ST5 chỉ phát triển được ở vùng hai vụ lúa ven biển vì có chu kỳ dài. Thị trường tiêu thụ liên tục mở rộng, diện tích lúa ST không ngừng tăng lên, từ 200 ha đầu tiên vào năm 1991, 2001 tăng lên hơn 10.200 ha và đến nay, Sóc Trăng có khoảng 100.000 ha. Nói có vẻ đơn giản, nhưng mất gần 20 năm, các kỹ sư như Hồ Quang Cua mới tạo lập được thương hiệu. Ðó là một quá trình cặm cụi và kiên trì từ nghiên cứu các tiêu chuẩn độ dài hạt, hàm lượng amylose, độ ẩm gạo Thai Hom mali (Thái-lan) cho đến những đúc kết nội địa như "gạo phía nam thơm mùi lá dứa, gạo phía bắc thơm đậm mùi cốm". Những nghiên cứu đó càng có ý nghĩa khi Công ty Gentraco (Cần Thơ) phối hợp với ngành nông nghiệp Sóc Trăng xây dựng HTX Lúa - tôm Hòa Lời sản xuất lúa thơm đạt chứng nhận Global GAP và thương hiệu gạo thơm Ngọc Ðồng.

Một lớp nông dân mới đang hình thành với những trang nhật ký tỉ mỉ về cây lúa.

 Hơn hai năm Cục Sở hữu trí tuệ cấp giấy chứng nhận nhãn hiệu "Gạo thơm Sóc Trăng" cho tỉnh Sóc Trăng đã mang lại nhiều động lực cho nông dân. Sở NN và PTNT Sóc Trăng đã trao quyền sử dụng nhãn hiệu Gạo thơm Sóc Trăng thời hạn ba năm cho năm doanh nghiệp: Công ty CP Gentraco (Cần Thơ) và bốn doanh nghiệp khác trong ngành lương thực Sóc Trăng. "Mối lương duyên" giữa HTX Hòa Lời và Công ty Gentraco do kỹ sư Cua "mai mối" đã đơm hoa kết trái. Xã viên HTX   trúng mùa, trúng giá, Gentraco có thương hiệu ngon từ  các túi gạo nhỏ  bày bán tại siêu thị với thương hiệu "Miss Can Tho"; "Cò Trắng" đến gạo sạch "Ngọc Ðồng"-  sản phẩm đặc biệt sản xuất từ nguồn nguyên liệu đạt chứng nhận Global GAP  trồng tại HTX Hòa Lời, Mỹ Xuyên, Sóc Trăng. "Những mô hình như HTX Hòa Lời là cơ sở để công ty tạo ra gạo cao cấp xuất khẩu đạt chuẩn cung ứng vào chuỗi siêu thị của Ô-xtrây-li-a bốn năm qua" - bà Lưu Thị Lan, Phó Giám đốc Công ty Gentraco cho biết.

3. Trang mới trong "nhật ký" nông dân! 

Cách đây năm năm, để chủ động và quản lý nguồn nguyên liệu gạo thơm, Gentraco đã đầu tư mạnh vào chương trình Cánh đồng mẫu lớn từ năm 2008 tại huyện Cờ Ðỏ - Cần Thơ với 130 ha. Ðến năm 2013, tổng diện tích mô hình này đã mở rộng khoảng  3.700 ha tại huyện Cờ Ðỏ, Vĩnh Thạnh, Thới Lai (Cần Thơ), HTX Hòa Lời (Sóc Trăng) và Phú Thượng-Phú Tân (An Giang)... với những giống lúa thơm chất lượng cao và được thị trường ưa chuộng.

Anh Nguyễn Văn Thành, tổ trưởng tổ hợp tác sản xuất Ðồng Vạn (thị trấn Thạnh An, huyện Vĩnh Thạnh, Cần Thơ) là người gắn bó đầu tiên khi Công ty Gentraco bao tiêu lúa hàng hóa tại đây. Trong tay anh là 135 nông dân, sản xuất 285 ha lúa hàng hóa. "Cả nông dân và doanh nghiệp đều lợi. Công ty mua lúa cao hơn thị trường từ 50 đến 250 đồng/kg, ai mà không ham! Giữ nhau bằng chữ tín và lợi ích mà" - anh Thành cho biết. Ðây là mô hình  nhiều doanh nghiệp như Công ty Bảo vệ thực vật An Giang, Phân bón Bình Ðiền áp dụng... Mới đây, Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA) cho biết: Từ vụ đông xuân 2013 - 2014, các doanh nghiệp hội viên sẽ triển khai mô hình cánh đồng liên kết, ký hợp đồng tiêu thụ với các hợp tác xã nông nghiệp hay tổ, đội sản xuất và cung ứng giống hoặc giới thiệu nơi cung cấp giống chất lượng theo yêu cầu của doanh nghiệp. Theo VFA, trước mắt mỗi doanh nghiệp thành viên VFA triển khai 1 - 2 mô hình tại những nơi có các HTX hay tổ, đội và mỗi cánh đồng chỉ một hay tối đa hai giống khi trồng với diện tích bình quân 400 - 500 ha/mô hình.

 Coi bộ, nói trời ơi mãi cũng ngán, thấy "ông Nhà nước" rục rịch đổi chính sách với lúa với dân sao cho dân  lợi hơn là ngon rồi. Hai lúa miệt vườn đâu hay mặt mũi "bộ khung" dự thảo  quy chế chính sách liên kết sản xuất gắn với chế biến tiêu thụ nông sản sao đâu! Chỉ biết, dân trồng lúa sẽ được hỗ trợ 100% phí lưu kho khi ký gởi lúa gạo vào kho doanh nghiệp (trong thời gian ba tháng trong trường hợp Chính phủ có chủ trương tạm trữ lúa gạo), doanh nghiệp tham gia vào cánh đồng mẫu được miễn phí 100% tiền sử dụng đất khi chuyển từ đất nông nghiệp sang đất xây dựng cơ sở hạ tầng, dịch vụ, nhà máy chế biến...

 Lâu nay, nông dân trồng lúa và doanh nghiệp xuất khẩu gạo tưởng "ngồi cùng thuyền" nhưng luôn so đo, chủng chẳng. Doanh nghiệp thì muốn giá thấp nhất, nông dân muốn  ngược lại. Cùng một hạt lúa mà long đong "mua đứt, bán đoạn", trách nhiệm mù mờ trong chia sẻ lợi nhuận - rủi ro. 

Những tín hiệu mới đang mở ra một không gian mới để doanh nghiệp kinh doanh lúa gạo "tri ân" người nông dân. Ðó là bước ngoặt ở đồng bằng với  một lớp nông dân hiện đại, biết ghi chép sổ tay khi làm lúa như anh Mai Văn Chánh, Út Thừa, Hai Chiến, Út Chờ... ở đồng lúa HTX Hòa Lời trên quê hương Sóc Trăng.