Tháo gỡ vướng mắc trong việc xử lý tội phạm về môi trường

ND - Hiện nay, thực trạng về môi trường ở nước ta vẫn diễn ra hết sức phức tạp, sự xuống cấp về môi trường đang là những vấn đề bức xúc của xã hội. Tuy nhiên, việc xử lý các vụ vi phạm về môi trường còn hạn chế, số vụ việc được khởi tố chưa nhiều do còn có nhiều vướng mắc.

Trong những thập kỷ qua, nhất là từ đầu thập kỷ 20 đến nay, cùng với sự phát triển của nền công nghiệp hiện đại cũng như những thành tựu của khoa học - kỹ thuật mà loài người có được thì chính con người cũng đang tàn phá nghiêm trọng môi trường sống của mình thông qua các hành vi: Gây ô nhiễm không khí, nguồn nước bằng khí thải công nghiệp và các hóa chất độc hại; săn bắt động vật bừa bãi, tàn phá rừng, khai thác tài nguyên quá giới hạn làm cho nguồn tài nguyên ngày càng cạn kiệt, dẫn đến sự cân bằng sinh thái tự nhiên bị phá vỡ.

Một số loài động vật lâm vào tình thế bị diệt chủng, thời tiết bị biến đổi, thiên tai xảy ra hầu hết trên thế giới đang trực tiếp đe dọa sự sống trên Trái đất, trong đó có con người.

Chính vì vậy, Liên hợp quốc, một số quốc gia và các tổ chức phi chính phủ về môi trường, các nhà khoa học từ lâu đã lên tiếng cảnh báo một hiểm họa về môi trường mang tính toàn cầu, đồng thời đã đưa ra nhiều giải pháp quan trọng nhằm nâng cao nhận thức cũng như trách nhiệm của các quốc gia, của mọi người trong việc bảo vệ môi trường sống.

Tuy nhiên, do lợi ích mang tính cục bộ của một số quốc gia nên việc đi đến một giải pháp chung để bảo vệ môi trường thế giới vẫn chưa đạt được; gần đây nhất ngày 25-10-2007, Chương trình môi trường của Liên hợp quốc (UNEP) đã đưa ra bản báo cáo về môi trường dày 570 trang được thực hiện bởi 390 chuyên gia trên khắp thế giới với lời cảnh báo: Con người đã làm khí hậu Trái đất thay đổi quá nhanh, khai thác tài nguyên một cách tham lam và "gia tài" để lại cho các thế hệ tương lai có thể chỉ là một hành tinh bị tàn phá nặng nề. Hãy cứu lấy hành tinh; bây giờ hoặc không bao giờ.

Thực trạng của môi trường ở Việt Nam

Việt Nam là một trong những quốc gia đang phát triển vì vậy cũng không nằm ngoài những vấn đề mâu thuẫn giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường; mặc dù cũng là quốc gia sớm nhận thức được ý nghĩa về môi trường cho nên ngay sau khi giành được chính quyền và bước vào giai đoạn xây dựng đất nước thì Chủ tịch Hồ Chí Minh đã kêu gọi toàn dân trồng cây gây rừng, đồng thời phát động phong trào "Tết trồng cây" đã trở thành nếp sống văn hóa của cả nước.

Bên cạnh đó, Nhà nước ta cũng đã áp dụng nhiều biện pháp và sớm ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật bảo vệ môi trường như: Luật Bảo vệ môi trường, Luật Bảo vệ và phát triển rừng, Luật Về tài nguyên nước, Pháp lệnh bảo vệ nguồn lợi thủy sản.

Chính phủ cũng ban hành nhiều nghị định quy định rõ danh mục động, thực vật được xếp loại phải bảo vệ theo từng nhóm cụ thể và phân định ranh giới giữa xử phạt hành chính và hình sự.

Bộ luật Hình sự lần đầu cũng dành một chương quy định tội phạm về môi trường. Mặc dù vậy, thực trạng về môi trường ở nước ta vẫn diễn ra hết sức phức tạp, sự xuống cấp về môi trường đang là những vấn đề bức xúc của xã hội.

Tình trạng khai thác, chặt phá, đốt rừng bừa bãi, nạn "lâm tặc"; khai thác tài nguyên, khoáng sản trái phép, nạn "khai thác thổ phỉ"; săn bắt động vật hoang dã, quý hiếm đang diễn ra ở nhiều địa phương dẫn đến nhiều diện tích rừng bị tàn phá nghiêm trọng, thiên tai lũ quét xảy ra ngày càng nhiều; một số loài động vật hoang dã, quý hiếm đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng hoặc mất môi trường sống; tài nguyên đang cạn kiệt.

Bên cạnh đó, sự phát triển của nền kinh tế với nhiều yếu tố không bền vững, công nghệ sản xuất lạc hậu; quản lý nhà nước về môi trường còn nhiều sơ hở, yếu kém; ý thức của người dân về môi trường hạn chế; các trường hợp vi phạm môi trường chưa được xử lý nghiêm minh như các vụ bán rác thải ở một số bệnh viện, một số vụ nhập khẩu rác của một số doanh nghiệp ở TP Hồ Chí Minh; vụ gây rối ô nhiễm sông Thị Vải của Công ty Vedan; vụ gây ô nhiễm môi trường của Công ty Miwon...

Ðó chính là bức tranh về môi trường của Việt Nam; gần đây theo báo cáo về môi trường toàn cầu được UNEP công bố thì thành phố Hồ Chí Minh và thành phố Hà Nội của Việt Nam là hai trong số sáu thành phố ô nhiễm không khí nhất thế giới.

Những vướng mắc trong xử lý các tội phạm về môi trường

Chúng ta chưa có điều kiện tổng kết một cách đầy đủ, toàn diện các vụ án về môi trường đã đưa ra truy tố, xét xử trong thời gian qua.

Tuy nhiên, qua thực tiễn giải quyết các vụ án về môi trường trong thời gian qua cho thấy, việc xử lý các vụ việc vi phạm về môi trường hạn chế, số vụ việc được khởi tố chưa nhiều.

Trước hết đó là khó khăn từ nhận thức và hoạt động của cơ quan chức năng quản lý Nhà nước về môi trường và chính quyền các cấp.

Trong tổng số 10 tội danh về tội phạm môi trường quy định trong Bộ luật Hình sự thì trên thực tế, từ trước đến nay chúng ta cũng mới chỉ khởi tố điều tra và đưa ra truy tố xét xử đối với các hành vi vi phạm thuộc hai tội danh: "Hủy hoại rừng" (Ðiều 189) và "Vi phạm các quy định bảo vệ động vật hoang dã "quý hiếm" (Ðiều 190), còn các tội danh khác thì chưa đưa ra truy tố được vụ nào.

Theo chúng tôi, sự hạn chế nói trên xuất phát từ nhận thức chưa đầy đủ về quyền năng, trách nhiệm của cơ quan chức năng quản lý Nhà nước về môi trường và thực hiện quyền năng của chính quyền các cấp.

Cụ thể là nhận thức về trách nhiệm trong việc bảo vệ môi trường cũng như tác hại của những hành vi vi phạm về môi trường thể hiện trong việc cấp chứng nhận bảo đảm về môi trường cho các cơ sở sản xuất, dịch vụ, y tế.

Cơ quan chức năng quản lý Nhà nước về môi trường và chính quyền các cấp là nơi thông qua hoạt động chức năng của mình để phát hiện những vi phạm và xử lý các vi phạm đó theo thẩm quyền.

Trong số 10 tội danh về môi trường thì có tới tám tội danh quy định phải có điều kiện trước đó "đã bị xử phạt hành chính mà vẫn còn vi phạm".

Do vậy, nếu các cơ quan quản lý Nhà nước về môi trường và chính quyền các cấp không nhận thức đầy đủ về quyền năng và trách nhiệm của mình trong việc quản lý Nhà nước về môi trường, không phát hiện những hành vi vi phạm và xử phạt hành chính theo thẩm quyền thì các cơ quan tố tụng cũng không xử lý những hành vi vi phạm đó theo quy định của Bộ luật Hình sự.

Chính vì những hạn chế này nên vừa qua có những vi phạm đặc biệt nghiêm trọng nhưng không thể xử lý hình sự được vì chưa bị xử hành chính như vụ Công ty Vedan.

Mặt khác, chúng ta thấy rằng chỉ có 10 điều luật về tội phạm môi trường trong Bộ luật Hình sự nhưng lại có liên quan trách nhiệm quản lý Nhà nước của rất nhiều cơ quan như bộ: Tài nguyên - Môi trường, Công nghiệp, Y tế, Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Tổng cục Hải quan, UBND các cấp.

Và như vậy, để có sự phối hợp và hành động thống nhất không phải lúc nào cũng dễ dàng.

Khó khăn thứ hai là, việc áp dụng các quy định của pháp luật.

Cho đến nay, Bộ luật Hình sự đã có hiệu lực được tám năm nhưng việc ra văn bản hướng dẫn áp dụng luật của cơ quan chức năng thì rất chậm trễ.

Trong 10 tội danh về môi trường quy định trong Bộ luật Hình sự thì mới chỉ có hai tội danh đã có văn bản hướng dẫn của Liên ngành trung ương, đó là: Tội "Hủy hoại rừng" (Ðiều 189) và tội "Vi phạm các quy định về bảo vệ động vật hoang dã, quý hiếm". Còn lại là chưa được hướng dẫn để có nhận thức và áp dụng thống nhất; trong khi đó có tới tám điều luật quy định tình tiết "gây hậu quả nghiêm trọng" (Các điều 182, 183, 184, 185, 187, 188, 189, 191) là tình tiết định tội và định khung nhưng chưa được hướng dẫn thế nào là gây hậu quả nghiêm trọng.

Do vậy, mặc dù có hành vi vi phạm xảy ra nhưng các cơ quan tố tụng cũng không có định lượng cụ thể để đánh giá cho nên không thể khởi tố; hoặc các khái niệm "thải vào không khí", "chôn vào đất các chất độc hại quá mức cho phép", vậy thì mức cho phép là mức nào? Cơ quan nào có thẩm quyền xác định? Hay khái niệm cơ bản về rác thải là thế nào, để phân biệt giữa rác thải và phế liệu? v.v...

Sự chậm trễ trong việc ban hành các văn bản hướng dẫn của cơ quan có thẩm quyền cũng là những khó khăn cho các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc xử lý các trường hợp vi phạm.

Mặt khác, qua thực tiễn áp dụng nhận thấy nhiều điều luật trong chương Tội phạm về môi trường không có khả thi như chỉ quy định chủ thể của tội này là cá nhân chứ không là pháp nhân nên việc xử lý của các cơ quan bảo vệ pháp luật hết sức lúng túng khi có vi phạm xảy ra.

Bởi vì, đối với các doanh nghiệp cổ phần hoặc doanh nghiệp có vốn nước ngoài thì giám đốc các doanh nghiệp này thật ra cũng chỉ là người lao động hưởng lương, hơn nữa khi bị xử phạt hành chính thì doanh nghiệp lập tức đối phó bằng cách thay giám đốc.

Do vậy, thời gian qua có nhiều vụ gây ô nhiễm môi trường đặc biệt nghiêm trọng nhưng không xử lý hình sự được.

Một số giải pháp và kiến nghị

Từ những khó khăn, vướng mắc nêu trên, để công tác đấu tranh chống tội phạm về môi trường có hiệu quả tốt, chúng tôi xin đề xuất một số giải pháp và kiến nghị sau đây:

Một là, tiếp tục hoàn thiện thể chế pháp lý đầy đủ và thống nhất quản lý Nhà nước về môi trường; nghiên cứu để sửa đổi Chương tội phạm về môi trường theo hướng sát thực tế của yêu cầu đấu tranh chống loại tội phạm này.

Nếu gây hậu quả nghiêm trọng cho môi trường thì không cần thiết có quy định điều kiện phải xử phạt hành chính rồi mới xử lý hình sự.

Hai là, tăng cường công tác quản lý Nhà nước về môi trường; nâng cao trách nhiệm của các cơ quan chức năng và chính quyền các cấp trong việc quản lý Nhà nước về môi trường và thực hiện thẩm quyền của mình trong xử lý các vi phạm về môi trường, đồng thời trong quá trình xử lý các vụ việc vi phạm môi trường cũng cần xem xét trách nhiệm của các cơ quan chức năng trong việc để xảy ra các vụ việc vi phạm mà không phát hiện, xử lý theo chức năng quy định.

Ba là, trang bị kiến thức về tội phạm môi trường cho cán bộ thực thi pháp luật, nhất là kinh nghiệm của các nước trên thế giới; trang bị phương tiện kỹ thuật cần thiết để cảnh sát môi trường có điều kiện hoàn thành nhiệm vụ được giao; phân định rõ trách nhiệm, thẩm quyền của cảnh sát môi trường và các cơ quan có thẩm quyền quản lý Nhà nước về môi trường.

NGUYỄN MẠNH HIỀN (Viện Kiểm sát nhân dân tối cao)