Ra mắt bộ sách lớn về lịch sử chữ quốc ngữ

“Lịch sử chữ quốc ngữ, 1615-1919” là tác phẩm được phát triển từ chính luận án tiến sĩ của TS Phạm Thị Kiều Ly, bảo vệ năm 2018 tại Đại học Sorbonne Nouvelle (Cộng hòa Pháp) và được trao giải thưởng luận án xuất sắc năm 2020 của GIS Asie (Groupement d’intérêt scientifique Études asiatiques - Nhóm nghiên cứu khoa học về châu Á).

Sau khi bảo vệ luận án, tác giả đã tiếp tục chỉnh sửa, bổ sung luận án và xuất bản ở Pháp năm 2022 dưới tựa đề “Histoire de l’écriture romanisée du vietnamien (1615-1919)” (Lịch sử chữ quốc ngữ, 1615-1919”).

Với tâm niệm cần phổ biến kiến thức khoa học tới đại chúng, năm 2023, chị cũng đã cùng họa sĩ Tạ Huy Long xuất bản cuốn truyện tranh về lịch sử chữ quốc ngữ dành cho trẻ em.

Và năm 2024, đúng dịp kỷ niệm 400 năm giáo sĩ Alexandre de Rhodes và Maiorica đến Việt Nam, ấn bản tiếng Việt của công trình “Lịch sử chữ quốc ngữ, 1615-1919” chính thức được xuất bản với 6 chương:

Chương 1: Quá trình mô tả các ngôn ngữ trên thế giới

Chương 2: Phiên âm tiếng Đàng Trong bằng chữ La-tinh (1615-1631)

Chương 3: Phiên âm tiếng Đàng Ngoài bằng chữ La-tinh

Chương 4: Hệ thống nguyên âm trong Dictionarium (Từ điển) của de Rhodes (1651) và chuẩn hóa chính tả

Chương 5: Chữ quốc ngữ thời kỳ Hội Thừa sai Paris (1658-1858)

Chương 6: Chữ quốc ngữ thời thuộc địa

Tác giả Phạm Thị Kiều Ly là một nhà nghiên cứu, hiện đang làm việc tại Khoa Các khoa học liên ngành Đại học Quốc gia Hà Nội. Để có được chất liệu cho cuốn “Hành trình sáng tạo chữ Quốc ngữ”, chị đã trải qua một hành trình dài đi tìm tài liệu trong các văn khố ở Lisbon, Vatican, Roma, Madrid, Avila, Lyon, Hà Nội với mong muốn phác thảo một cách trọn vẹn nhất đề tài luận án Tiến sĩ của mình mang tên “Lịch sử ngữ pháp và chữ viết hệ Latin tiếng Việt”.

Tác giả đã kế thừa và tiếp bước các thế hệ học giả tiền bối, dày công trang bị kiến thức về tiếng La-tinh, tiếng Bồ Đào Nha và về cổ văn châu Âu để có thể tiếp cận, sưu tầm và phân tích các văn bản được viết bằng tiếng La-tinh, Bồ Đào Nha, Italia nằm rải rác ở các văn khố này.

Tác giả Phạm Thị Kiều Ly. (Ảnh: FB nhân vật)

Phạm Thị Kiều Ly chia sẻ: “Tôi đã trải qua hầu hết những cung bậc cảm xúc của một người học trở thành nhà nghiên cứu chuyên nghiệp: hạnh phúc vì tìm được tài liệu, căng thẳng, lo âu dò dẫm tìm đường đi cho công trình của mình, mất ngủ. Hằng ngày, tôi đối mặt với chiếc máy tính của mình và các văn bản viết tay. Nhưng trên tất cả, tôi đã sống những năm tháng hạnh phúc cùng đề tài mình đam mê, sống trong tình bạn nghiên cứu ở khu Sorbonne, hay những trải nghiệm tuyệt vời khi đi tìm tài liệu ở các khu lưu trữ ở Roma (Vatican), Lisboa (Bồ Đào Nha), Madrid, Avila (Tây Ban Nha)”.

Có thể nói, đây là một thành tựu nghiên cứu đầy đủ nhất từ trước cho đến nay về lịch sử chữ quốc ngữ, với khung thời gian trải dài hơn 300 năm, từ năm 1615 - thời điểm các giáo sĩ dòng Tên tới truyền giáo ở Đàng Trong và kết thúc vào năm 1919 - năm cuối cùng của khoa thi Hội tổ chức ở kinh đô Huế.

Công trình nghiên cứu của tác giả Phạm Thị Kiều Ly có nhiều đóng góp đối với việc nghiên cứu ngôn ngữ, như đặt sự sáng tạo ra chữ quốc ngữ trong bối cảnh chung của ngữ học truyền giáo trên toàn thế giới thay vì chỉ liên hệ với quá trình văn tự La-tinh hóa tiếng Nhật và tiếng Trung như các công trình trước đó. Ngoài ra, công trình còn phục dựng lại được khá chi tiết thời kỳ đầu tạo ra chữ quốc ngữ nhờ việc sưu tầm và phân tích một số lượng lớn các văn bản viết tay.

Tác giả cũng đã chỉ ra được những mốc thời gian quan trọng như chữ La-tinh đầu tiên xuất hiện trong văn bản năm 1617, hay “hội nghị” đầu tiên về chữ Quốc ngữ của các Thừa sai ở Macao (Trung Quốc) năm 1630 hay khi Gaspar do Amaral soạn từ vựng năm 1634.

Tác giả cũng chỉ ra vai trò của các chủng sinh người Việt trong công cuộc soạn từ điển Việt - La năm 1772-1773. Trước đây tác giả của cuốn từ điển này thường được cho là Pigneaux de Béhaine, nhưng thực tế đó là tư duy làm từ điển của người bản xứ...

Ngoài ra, dù cho sự hình thành chữ quốc ngữ nằm trong trào lưu chung của ngữ học truyền giáo, nhưng việc chữ quốc ngữ trở thành chữ viết chính thức của Việt Nam là một trường hợp đặc biệt ở Đông Á, nên không thể thoát khỏi những tác động của bối cảnh chính trị, xã hội. Vì vậy, bên cạnh việc đúc kết lịch sử chữ viết trong quãng thời gian gần 300 năm, tác giả Phạm Thị Kiều Ly còn lồng vào đó những câu chuyện không kém phần quan trọng là lịch sử truyền giáo, lịch sử - chính trị Việt Nam từ phong kiến tới thời thuộc địa và bảo hộ, và phần nào đó là những câu chuyện về lịch sử báo chí, văn hóa, giáo dục ở Việt Nam một thời đoạn.

Với cách viết như kể chuyện lịch sử lồng những phân tích ngôn ngữ chắc chắn cuốn sách “Lịch sử chữ quốc ngữ, 1615-1919” sẽ giúp cho mỗi người Việt Nam dễ dàng nắm bắt và hiểu hơn về nguồn cội chữ viết mình đang sử dụng hằng ngày.

Bìa cuốn sách được thiết kế với hình ảnh minh hoạ những cá nhân đã có những đóng góp quan trọng vào quá trình hình thành và phát triển chữ quốc ngữ trong giai đoạn từ 1615 đến 1919.

Nhân dịp này, nhà nghiên cứu Phạm Thị Kiều Ly và Omega+ cũng ra mắt đồng thời tác phẩm “100 câu hỏi về lịch sử chữ quốc ngữ” như một cách tiếp cận khác về chữ quốc ngữ dưới dạng hỏi đáp.

Tác giả cố gắng đặt mình vào vị trí của độc giả và của người Việt Nam nói chung, để tự vấn mình những vấn đề xoay quanh lịch sử chữ viết mà chúng ta dùng hằng ngày: hoàn cảnh ra đời, quá trình hình thành, phát triển, cũng như những nhân vật có nhiều đóng góp quan trọng chữ quốc ngữ. Độc giả cũng có thể tìm thấy trong cuốn sách này những giải thích về logic chính tả của chữ quốc ngữ và cả những biến chuyển lớn lao trong đời sống xã hội, văn hóa - giáo dục…

Các tác phẩm thuộc Tủ sách “Hiểu Việt Nam qua các tư liệu Pháp ngữ” từ các tác giả Việt Nam đương đại của Omega Plus.