Ở người cao tuổi, ADR (Adverse Drug Reactions), còn được hiểu là tác dụng phụ, tác dụng ngoại ý của thuốc dễ xuất hiện do các nguyên nhân sau:
- Người cao tuổi do sức yếu hay đau ốm thường dùng nhiều thuốc hơn so với người trẻ tuổi. Như người trên 65 tuổi thường phải dùng 5, 6 thuốc mỗi ngày. Ta nên lưu ý, số lượng thuốc dùng càng nhiều càng dễ xảy ra ADR. Đặc biệt, người cao tuổi mắc các bệnh mạn tính (như bệnh tim mạch) đòi hỏi sử dụng thuốc có hoạt tính mạnh, khoảng cách an toàn hẹp, tức khoảng cách giữa liều điều trị và liều gây độc rất gần nhau.
- Người cao tuổi thường hay lo lắng về sức khỏe của bản thân, thường tự ý dùng thêm thuốc ngoài thuốc đã được chỉ định, thậm chí dùng thuốc để phòng (như dùng thuốc giảm đau hạ sốt để ngừa cảm!).
- Do trí tuệ sút giảm, nhìn kém, nghe không rõ, người cao tuổi thường hay nhầm lẫn trong sử dụng thuốc, đặc biệt về liều lượng (như uống quá liều), về số lần dùng trong ngày (uống thuốc rồi do không nhớ tưởng chưa uống nên dùng thêm). Vì vậy cần có người thân theo dõi sát việc dùng thuốc.
- Do quá trình tích tuổi lão hóa ảnh hưởng đến cơ thể làm cho quá trình hấp thu, phân bố, chuyển hóa, bài tiết thuốc khác thường dẫn đến người cao tuổi dễ bị những phản ứng bất ngờ và có hại của thuốc. Ở người cao tuổi, ADR xảy ra nhưng lại có các biểu hiện lâm sàng dễ đưa đến ngộ nhận là do rối loạn, do bệnh gây ra. Thí dụ như có khá nhiều thuốc gây ADR làm cho người cao tuổi bị táo bón nhưng người đó cứ đinh ninh là mình bị bệnh.
Các biểu hiện lâm sàng thường gặp do ADR của thuốc:
- Buồn ngủ: Các thuốc có tác dụng gây ức chế hệ thần kinh trung ương đều gây buồn ngủ kiểu ngủ gà ngủ gật. Như thuốc an thần gây ngủ, thuốc kháng histamin trị dị ứng (lưu ý nhiều thuốc trị cảm, sổ mũi có chứa thuốc kháng histamin gây buồn ngủ), thuốc chống trầm cảm, một số thuốc trị tăng huyết áp, trị tiểu đường dạng viên uống... cũng có ADR gây buồn ngủ.
- Rối loạn giấc ngủ: Ngược với tác dụng gây buồn ngủ, thuốc giãn phế quản trị hen suyễn gây khó ngủ, một số thuốc lợi tiểu gây mất ngủ do phải tiểu tiện đêm. Đặc biệt, thuốc trị bệnh tăng huyết áp có thể gây ác mộng, thuốc glucocorticoid dùng lâu ngày có thể gây chứng ngừng thở khi ngủ, thậm chí thuốc an thần nhóm benzodiazepin như diazepam dùng trị mất ngủ gây ADR là ngủ chập chờn, không sâu.
- Rối loạn nhận thức: Một số thuốc gây rối loạn nhận thức như lú lẫn, mất trí nhớ. Một số thuốc chống trầm cảm, chống co giật, thuốc chống co thắt, thuốc trị tăng huyết áp (như clonidin, methyldopa), thuốc trị bệnh Parkinson là levodopa, thuốc trị suy tim digitalin, thậm chí một số thuốc kháng sinh cũng có ADR gây lú lẫn, mất trí nhớ. Ở người cao tuổi, đây là rối loạn rất dễ nhầm lẫn với hiện tượng lão suy gây sa sút trí tuệ.
- Táo bón: Có khá nhiều thuốc gây táo bón cho mọi lứa tuổi, riêng người cao tuổi, do dùng nhiều thuốc nên tỷ lệ bị tác dụng phụ này rất cao. Đó là các thuốc chống co thắt, thuốc an thần, thuốc chống trầm cảm, một số thuốc trị loét dạ dày - tá tràng.
- Rối loạn tiểu tiện: Các thuốc chống trầm cảm, thuốc chống co thắt, thuốc kháng histamin trị dị ứng, thuốc an thần kinh, thuốc trị bệnh Parkinson có thể gây khó tiểu hoặc gây chứng tiểu tiện không kiểm soát (tức không nín tiểu theo ý muốn được).
- Rối loạn đường tiêu hóa: Ở người cao tuổi, do chất nhày bảo vệ niêm mạc dạ dày ít đi, giảm sự tưới máu ở dạ dày - ruột nên dễ bị ADR của thuốc trị viêm khớp (gọi là thuốc chống viêm không steroid) từ nhẹ là khó tiêu đầy bụng đến nặng là loét, xuất huyết đường tiêu hóa.
- Té ngã: Thuốc trị tăng huyết áp dễ làm người cao tuổi hạ huyết áp ở tư thế đứng hoặc thuốc an thần, thuốc chống trầm cảm làm rối loạn sự giữ thăng bằng làm cho người cao tuổi dễ bị té ngã. Người cao tuổi (cả nam lẫn nữ) thường bị loãng xương nên khi bị té ngã do ADR của thuốc dễ bị gãy xương đưa đến nằm bất động lâu dài làm giảm rất nhiều chất lượng cuộc sống ở người cao tuổi.
- Rối loạn hoạt động tình dục: Không chỉ do quá trình tích tuổi mà có nhiều loại thuốc trong thời gian sử dụng có ảnh hưởng, làm giảm ham muốn, đặc biệt gây “bất lực” ở người cao tuổi là nam giới.
Những điều trình bày ở trên cho thấy người cao tuổi cần thận trọng tối đa khi sử dụng thuốc vì luôn có nguy cơ bị ADR của thuốc ảnh hưởng đến sức khỏe. Tuy nhiên, có bệnh mới phải dùng thuốc và dùng thuốc là cần thiết. Dùng thuốc sẽ trị được bệnh, còn ADR thật ra không phải lúc nào cũng xảy ra, cũng như không phải xảy ra cho tất cả mọi người mà tùy theo cơ địa mỗi người ADR có thể xảy ra hoặc không, và mức độ biểu hiện cũng khác nhau.
Lưu ý khi sử dụng thuốc ở người già:
Để phát huy cao nhất tác dụng điều trị của thuốc và hạn chế thấp nhất ADR do thuốc gây ra, người cao tuổi cần lưu ý:
- Không nên tự ý sử dụng thuốc bừa bãi, tốt nhất hãy dùng thuốc theo sự chỉ định của bác sĩ, theo sự hướng dẫn của dược sĩ.
- Khi bác sĩ cho đơn thuốc, phải dùng đúng thuốc theo đơn đó. Không được tự ý dùng thêm thuốc khi chưa hỏi ý kiến của bác sĩ điều trị.
- Khi đang dùng thuốc, nếu thấy có những rối loạn, những phản ứng bất thường không nên tự ý bỏ, ngưng thuốc hoặc thay thế thuốc khác mà nên trở lại khám ở bác sĩ đã chỉ định thuốc, kể rõ sự việc để bác sĩ cho hướng xử trí.
- Đối với một số ADR thuộc loại gây khó chịu, có thể áp dụng các biện pháp điều chỉnh sinh hoạt, ăn uống để khắc phục như: không làm việc đòi hỏi sự tập trung tỉnh táo nếu dùng thuốc gây buồn ngủ; ăn nhiều rau củ, trái cây, uống nhiều nước nếu thuốc gây táo bón v.v... Người cao tuổi có thể tham khảo ý kiến bác sĩ, dược sĩ về các biện pháp khắc phục này.
