Đầu năm 1951, Thị uỷ Đà Lạt lúc bấy giờ chỉ thị cho Đội cảm tử Phan Như Thạch – đội vũ trang tuyên truyền do Thị uỷ thành lập, đột nhập vào thị xã bắt sống tên Haasz Victo – Phó thanh tra mật thám Đông Dương đang ở tại biệt thự Hoa Hồng, số 17 đường Huỳnh Thúc Kháng. Mục đích của trận đột kích táo bạo này là nhằm bắt tên mật thám đầu sỏ để khai thác tài liệu và làm con tin để trao đổi với địch hơn 60 tù chính trị và quân sự đang bị chúng giam tại nhà lao Đà Lạt. Nhưng do tên mật thám cáo già Haasz Victo này cảnh giác nên lực lượng ta bắt sống hắn không thành, đành phải nổ súng tiêu diệt vào buổi chiều ngày 5-11-1951. Cái tin Phó thanh tra mật thám Đông Dương bị Việt Minh tiêu diệt đã làm chấn động khắp chiến trường Đông Dương và cả nước Pháp. Thực dân Pháp tại Việt Nam vô cùng căm tức, chúng đã thực hiện một âm mưu trả thù hèn hạ.
Ngay buổi tối ngày 5-11-1951, hai mươi chiến sĩ cách mạng đang bị giam giữ trong nhà lao Đà Lạt bị kẻ thù bịt mắt đưa lên xe. Địch đưa họ đến sân bay Cam Ly, không một lời tuyên bố, đã hèn hạ nổ súng sát hại. Mười chín trong hai mươi chiến sĩ đã anh dũng hy sinh trong đêm thảm khốc ấy. Người duy nhất may mắn sống sót sau những loạt đạn của kẻ thù là bà Nguyễn Thị Lan, hiện ngụ tại số nhà 42 – đường Hai Bà Trưng – TP Đà Lạt. Bà Nguyễn Thị Lan hồi tưởng lại : “Khi tôi tỉnh dậy, đồng đội đều đã hy sinh, những thi thể xếp chồng lên nhau. Tôi cố lết một quãng thì ngất lịm đi. Sáng hôm sau, những người dân đã tìm thấy tôi, nhưng kẻ thù cũng đã kịp theo dõi và tôi lại một lần nữa vào nhà lao Đà Lạt”…
Vụ thảm sát Cam Ly đã dấy lên phong trào đấu tranh cách mạng của nhân dân Đà Lạt – Lâm Đồng đòi trả thù cho những chiến sĩ đã anh dũng hy sinh, khiến bọn địch vô cùng hoang mang, lúng túng. Từ đây phong trào cách mạng được phát triển sâu rộng. Sự kiện này cũng gây chấn động trên chính trường nước Pháp. Chủ tịch Quốc hội Pháp công kích chính phủ và quân đội Pháp ở Đông Dương đã không đảm bảo trật tự trị an. Nhiều nghị sĩ đã đưa vụ này ra chất vấn trước Quốc hội, đòi chính phủ Pháp phải chấm dứt ngay những hành động tội ác đối với nhân dân các nước thuộc địa, nhất là ở Việt Nam…
Tưởng nhớ những chiến sĩ cách mạng đã hy sinh trong vụ thảm sát Cam Ly, để góp phần giáo dục thế hệ trẻ về đức hy sinh, phẩm chất anh hùng của lớp cha ông đi trước, thành phố Đà Lạt đã quyết định xây dựng tượng đài tưởng niệm Cam Ly. Một cuộc thi phác thảo mẫu tượng đài đã được tổ chức kéo dài hơn 5 tháng và tác phẩm duy nhất được chọn là “Mười chín đài hoa tưởng niệm Cam Ly” của nhà điêu khắc Vũ Long – một nghệ sĩ hoạt động trên địa bàn Lâm Đồng từ những ngày đầu cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước.
Ông Vũ Long tâm sự về những ý tưởng trong tác phẩm của mình : “ Sự phẫn uất của những người đã ngã xuống trong giây phút ấy là sự phẫn uất đến tận cùng. Lòng căm thù của nhân dân trước sự kiện này cũng vậy. Nhưng trong phác thảo tượng đài, tôi không lấy sự phẫn uất làm tiêu điểm chính của tác phẩm. Với Đà Lạt, hoa là biểu tượng đẹp nhất. Bởi vậy, tôi cho rằng, những chiến sĩ cách mạng đã ngã xuống ở sân bay Cam Ly trước họng súng quân thù là những bông hoa tươi đẹp nhất trong vườn hoa cách mạng.” Từ chủ đề tập trung đó, trong tác phẩm của mình, điêu khắc gia Vũ Long đã sử dụng 19 bông hoa để tượng trưng cho 19 chiến sĩ đã hy sinh anh dũng. Những bông hoa ấy được xếp theo hình chữ S và chụm lại. Ở chỗ chụm lại ấy, được tạo thêm 4 bông hoa tượng trưng cho “4 phương”. “4 phương” và hình chữ S được 19 bông hoa tạo nên là tâm điểm của tượng đài. Kết cấu hoàn toàn mang tính động và hoà hợp “âm” “dương” trong một không gian mở. Tượng đài đã được dựng lên ở nơi hơn 50 năm trước những loạt đạn của kẻ thù đã hèn hạ sát hại những những người con trung kiên của dân tộc Việt Nam…
Trở về với quá khứ bi hùng, dựng lên đài tưởng niệm Cam Ly là một việc làm vô cùng ý nghĩa. Đảng bộ, chính quyền và nhân dân Đà Lạt đã khơi dậy truyền thống cách mạng của quá khứ để bồi dưỡng tinh thần và ý chí cho hôm nay và mai sau.
