Mô hình nào cho Luật sư công ?

Không có luật sư giỏi, thuê luật sư nước ngoài

Một trong những vụ công ty nước ngoài kiện chính quyền thời gian gần đây là vụ Công ty South Fork kiện Chính phủ Việt Nam ra Trung tâm Trọng tài quốc tế tại London với lý do UBND tỉnh Bình Thuận đã cấp Giấy phép khai thác khoáng sản cho Công ty Cổ phần Đường Lâm khai thác titanium trong khu vực thuộc dự án South Fork mà Công ty South Fork chưa cho phép.

Nguyên đơn cho rằng, việc cấp phép này của chính quyền địa phương khiến cho Công ty South Fork bị cản trở không thể thực hiện được các quyền và nghĩa vụ của mình theo Giấy phép đầu tư, gây tác động bất lợi đến dự án đầu tư của nguyên đơn.

Vì yêu cầu tham gia các thủ tục tố tụng theo pháp luật và thông lệ quốc tế rất phức tạp mà các luật sư (LS) Việt Nam chưa thể đáp ứng được nên Chính phủ Việt Nam đã phải thuê LS nước ngoài (Hợp đồng cung cấp pháp lý ký giữa Bộ Tư pháp Việt Nam và Công ty Hogan Lovells International LLP – Vương quốc Anh) để tham gia giải quyết vụ kiện.

Mới đây nhất, Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP) đã thuê luật sư nước ngoài để làm việc với phía Mỹ sau khi Ủy ban Thương mại quốc tế Mỹ (USITC) khẳng định có dấu hiệu cho thấy tôm nhập khẩu, trong đó có tôm Việt Nam, gây thiệt hại cho ngành sản xuất tôm nội địa của Mỹ.

Trên thực tế, Bộ Tư pháp cũng đã và đang tham gia giải quyết khoảng 20 tranh chấp quốc tế có liên quan đến Chính phủ. Đối với hầu hết các tranh chấp ấy, Bộ Tư pháp là cơ quan hỗ trợ nên chỉ sử dụng “hàng nội”, tức là các chuyên gia pháp lý (LS công) của mình.

Chỉ đối với hai vụ kiện giữa nhà đầu tư nước ngoài và Chính phủ hiện nay, Bộ Tư pháp được giao là “đại diện pháp lý”, thậm chí là “thay mặt” cho Chính phủ Việt Nam trong quá trình giải quyết tranh chấp. Trong hai vụ việc này, Bộ Tư pháp phải thuê công ty luật nước ngoài tư vấn.

Có thể thấy, nhu cầu cần có đội ngũ LS để bảo vệ quyền lợi của các cơ quan Nhà nước, thậm chí là quyền lợi của Chính phủ Việt Nam, đang ngày càng trở nên cần thiết. Ngay trong lĩnh vực ngoại giao cũng vậy. Để bảo đảm điều kiện hoạt động của các cơ quan đại diện ngoại giao, lãnh sự Việt Nam ở nước ngoài, Bộ Ngoại giao đã thay mặt Nhà nước Việt nam ký kết và thực hiện nhiều hợp đồng mua bán, xây dựng, đổi, thuê… tài sản, đặc biệt là nhà/đất.

Các hợp đồng đó đòi hỏi phải tư vấn pháp lý cả về pháp luật nước sở tại cũng như thỏa thuận giữa Việt Nam và nước nhận cơ quan đại diện, luật quốc tế về quan hệ ngoại giao, quan hệ lãnh sự. Bên cạnh sử dụng tư vấn pháp lý của Bộ Ngoại giao, trong một số trường hợp, chúng ta phải thuê LS của nước sở tại để tư vấn pháp lý.

Điều này đặt ra thách thức lớn đối với đội ngũ LS Việt Nam khi mà số lượng không ngừng tăng nhưng chất lượng còn nhiều hạn chế, bất cập, chưa đáp ứng được yêu cầu của cải cách tư pháp, phát triển kinh tế và hội nhập quốc tế.

LS công sẽ không phải là công chức

Nhu cầu cần có đội ngũ LS để hỗ trợ pháp lý cho các cơ quan Nhà nước đã rõ ràng nhưng cách thức tổ chức, thực hiện, mô hình quản lý đội ngũ LS công như thế nào để phù hợp với pháp luật, đạt hiệu quả cao đang là một bài toán khó.

Có quan điểm cho rằng, LS công là LS làm việc cho các cơ quan, tổ chức nhà nước. Nhiệm vụ của các LS công là trợ giúp pháp lý cho các cơ quan, tổ chức nhà nước khi giải quyết các tranh chấp pháp lý. Và đối tượng phục vụ của LS công trong các trường hợp này là các cơ quan công quyền.

Tuy nhiên nếu coi LS công như những công chức làm việc trong cơ quan nhà nước, thực hiện một số nhiệm vụ của Nhà nước giao thì sẽ có nhiều vướng mắc trong thực tế vì có sự khác biệt về chức năng, nhiệm vụ và hoạt động của LS với công chức.

Do đó có ý kiến cho rằng trong điều kiện của Việt Nam hiện nay và trong những năm tới, Nhà nước nên có chính sách sử dụng LS giỏi của Việt Nam để hỗ trợ Chính phủ giải quyết các vụ tranh chấp pháp lý. Việc sử dụng LS này không nhất thiết phải đào tạo, trả lương như công chức mà nên tuyển chọn, bồi dưỡng các LS có đủ năng lực và khi cần thiết thì ký hợp đồng dịch vụ pháp lý với họ.

Đây là cách giải quyết phù hợp với thông lệ quốc tế, các LS hành nghề độc lập, không phải thực hiện nhiệm vụ chính trị hoặc hành chính nào. Phương thức trên sẽ nâng cao khả năng các LS do Chính phủ lựa chọn được chấp nhận tại các cơ quan tài phán quốc tế. Nếu LS là công chức thì rất khó được các cơ quan tài phán quốc tế chấp nhận tham gia tranh tụng vì những người hưởng lương của Chính phủ, khó đảm bảo cho LS hành nghề với vai trò bảo vệ công lý khách quan, công bằng.

Vấn đề quan trọng của việc sử dụng đội ngũ LS đó là tính hiệu quả trong việc giải quyết tranh chấp, nhất các tranh chấp có yếu tố nước ngoài, không kể đó là LS công hay LS tư. Bởi lẽ, nhiều trường hợp tranh chấp quốc tế, mặc dù LS công của Chính phủ rất giỏi và kinh nghiệm, Chính phủ cũng vẫn phải thuê LS tư để có được ý kiến chuyên gia pháp lý độc lập. Ngược lại, mặc dù có thể thuê LS tư, Chính phủ không thể phó mặc mọi hoạt động tranh chấp cho LS tư. Vì vậy, có thể sử dụng đội ngũ LS tư nhưng Chính phủ cần có các chuyên gia pháp lý làm việc cho Chính phủ - tức LS công - nhằm giám sát, theo dõi và hỗ trợ LS tư hoàn thành nhiệm vụ theo hợp đồng dịch vụ.