Để thực hiện mục tiêu chiến lược phát triển giáo dục Việt Nam giai đoạn 2001-2010 của Đảng và Nhà nước, phấn đấu "đạt tỷ lệ 50% số trẻ em khuyết tật Việt Nam được đến trường vào năm 2005 và 70% vào năm 2010" và triển khai công tác giáo dục hòa nhập có hiệu quả, thì việc đào tạo giáo viên và chuyên gia luôn phải đi trước một bước trong sự phát triển của ngành học. Đào tạo giáo viên và chuyên gia làm việc trong lĩnh vực giáo dục đặc biệt cần sự phối hợp của nhiều lĩnh vực, phải đa đạng và linh hoạt cả về nội dung đào tạo và hình thức tổ chức đào tạo.
Dù ở loại hình và cấp độ đào tạo nào, thì phần kỹ năng thực hành cho giáo viên cũng phải chiếm một vị trí và tỷ lệ đáng kể trong chương trình đào tạo. Tùy từng loại hình và trình độ đào tạo, mục tiêu đào tạo sẽ được đặt ra một cách cụ thể. Song, nhìn chung, các chương trình đào tạo giáo viên cho đối tượng trẻ em đặc biệt, trong đó có trẻ khuyết tật phải hướng tới các mục tiêu: người học có thái độ đúng đắn, tích cực với trẻ khuyết tật và gia đình trẻ. Có những tri thức và kỹ năng cơ bản để giáo dục trẻ khuyết tật trong cả môi trường chuyên biệt và hòa nhập. Có khả năng hợp tác chặt chẽ với các chuyên gia thuộc các lĩnh vực khác nhau để đáp ứng nhu cầu giáo dục đặc biệt cho trẻ một cách có hiệu quả. Có khả năng bồi dưỡng về tri thức và kỹ năng giáo dục trẻ khuyết tật cho các đồng nghiệp tuyên truyền nâng cao nhận thức cho cộng đồng về các vấn đề chăm sóc và giáo dục trẻ khuyết tật tại địa phương mình.
Thực tiễn cho thấy việc chuẩn bị nguồn giáo viên cho giáo dục đặc biệt ở Việt Nam hiện nay chủ yếu thông qua hệ thống đào tạo và bồi dưỡng của một số trường trung học sư phạm, cao đẳng sư phạm và đại học sư phạm.
Trường đại học Sư phạm Hà Nội là trường đại học đầu tiên ở Việt Nam thành lập khoa giáo dục đặc biệt, đào tạo cử nhân sư phạm giáo dục đặc biệt (từ năm 1996). Nội dung đào tạo tập trung vào giáo dục hòa nhập cho trẻ khuyết tật có những dạng tật đặc thù.
Từ năm 2003, các trường đại học sư phạm khác như Trường đại học Sư phạm Quy Nhơn, Sư phạm TP Hồ Chí Minh... cũng đã được Bộ GD và ĐT cho phép tuyển sinh đào tạo cử nhân sư phạm giáo dục đặc biệt với các chuyên ngành đào tạo tập trung vào các lĩnh vực giáo dục trẻ ở nhiều dạng khuyết tật và giáo dục hòa nhập.
Số lượng cán bộ trình độ cử nhân sư phạm giáo dục đặc biệt đã và sẽ được đào tạo từ năm 1996 đến năm 2008 trong hệ thống các trường đại học sư phạm là 395 người, trong đó phần lớn là cử nhân chuyên ngành giáo dục trẻ khiếm thính, 146 người và các chuyên ngành khác: 66 người chuyên ngành giáo dục trẻ khiếm thị và 39 người chuyên ngành giáo dục hòa nhập. Trong số các trường đại học trên, Trường đại học Sư phạm Hà Nội và Sư phạm TP Hồ Chí Minh là hai đơn vị đã và sẽ đào tạo được số lượng cử nhân sư phạm giáo dục đặc biệt lớn nhất của cả nước (192 và 50 cử nhân).
Đến nay, các cơ sở này đã đào tạo được một đội ngũ cán bộ, chuyên gia giáo dục đặc biệt cốt cán tại 47/63 tỉnh, thành phố trong cả nước đủ để triển khai các công tác giáo dục và chăm sóc trẻ khuyết tật tại địa phương. Xây dựng và phát triển các cơ sở thực hành. Hoàn thiện hệ thống giáo trình các chuyên ngành, tăng cường tài liệu tham khảo bằng tiếng Việt. Phát triển thêm các chuyên ngành mới: trẻ có khó khăn về ngôn ngữ, đa tật, công tác xã hội với trẻ em. Đào tạo chuyên gia: trị liệu ngôn ngữ, quản lý hành vi... Tiếp tục phát triển các mô hình giáo dục mới trên cơ sở tổng kết kinh nghiệm của các mô hình trong thời gian qua. Thực hiện một số đề tài nghiên cứu các cấp (trường, bộ, dự án) và một số dự án hợp tác quốc tế để nâng cao đội ngũ và chất lượng đào tạo.
Tuy nhiên, thực tiễn lĩnh vực giáo dục đặc biệt cho thấy, cần có một chiến lược tổng thể và hệ thống chính sách toàn diện cho lĩnh vực này ở cấp bộ và liên bộ trong đó, chiến lược phát triển nguồn nhân lực (giáo viên) phải đi trước một bước, được thực thi đầu tư một cách thỏa đáng để đáp ứng nhu cầu hoạt động phục hồi chức năng dựa vào cộng đồng, can thiệp sớm và giáo dục hòa nhập. Tăng cường cải thiện cơ sở vật chất cho các cơ sở đào tạo và phát triển các chính sách khuyến khích đối với người dạy và học.
Ngành giáo dục và đào tạo cần có sự điều phối, giám sát chặt chẽ tiến trình thực thi kế hoạch bảo đảm tính hiệu quả của các mục tiêu đã đặt ra và bảo đảm sự đồng bộ giữa cấp hoạch định chính sách và cấp thực thi chính sách. Các giáo viên hiện nay đang dạy ở các trường mầm non, tiểu học, THCS và THPT nên được bồi dưỡng và cấp chứng chỉ giáo dục hòa nhập. Đồng thời các trường đại học sư phạm, cao đẳng sư phạm cần đưa một số học trình về giáo dục đặc biệt vào chương trình đào tạo cho các giáo viên tương lai.
Nhà nước có chế độ khuyến khích thỏa đáng cho các giáo viên hiện nay đang dạy hòa nhập tại các trường mầm non và phổ thông; có quy chế rõ ràng về số trẻ khuyết tật trong lớp học hòa nhập và có chính sách phụ cấp hợp lý cho các giáo viên dạy tại lớp hòa nhập. Phát triển một chương trình hợp tác giữa các nước trong khu vực theo hai hướng: xây dựng mạng lưới các trường đại học, các viện nghiên cứu hoặc cơ sở giáo dục trẻ khuyết tật trao đổi kinh nghiệm về đào tạo và bồi dưỡng phát triển nguồn nhân lực cho giáo dục đặc biệt. Xây dựng một chương trình nghiên cứu về một mô hình chăm sóc và giáo dục cho trẻ em có hoàn cảnh khó khăn tại cộng đồng trong điều kiện của các nước châu Á đang phát triển.
NGUYỄN THỊ HOÀNG YẾN
Chủ nhiệm Khoa Giáo dục đặc biệt ĐHSPHN
