Chợ thuốc nam Đại Yên

Nằm cuối phố Đội Cấn, làng Đại Yên là một trong "Thập tam trại" của kinh thành Thăng Long xưa. Theo điển tích, làng Đại Yên, khi đó còn thuộc phường Thụy Chương (Thụy Khê ngày nay) bắt đầu trồng thuốc từ những năm đầu đời nhà Lý và truyền nghề đến tận ngày nay. Chợ lá thuốc nam họp ngay cổng làng, từ 3 giờ chiều đến 8 giờ tối mỗi ngày. Tuy gọi là chợ nhưng không sầm uất như xưa, chỉ còn vài gánh hàng thuốc lá ngồi thành một dãy ven đường làng. Đến chợ, không gặp cảnh mua bán tấp nập, người bán không nói thách, người mua cũng chẳng cò kè thêm bớt, bởi giá thuốc khá rẻ, có khi chỉ vài trăm đồng đã mua được mấy bó lá về chữa bệnh.

Với vài trăm năm kinh nghiệm trồng thuốc, người dân Đại Yên đã quen với những cây dược liệu. Lịch sử làng ghi lại, trước đây cả làng đều trồng thuốc nam, có đến hàng trăm loại. Có loại thu cành, có loại chỉ lấy củ và rễ, cũng có loại ngắt từng phiến lá. Ngoài thu hái cây trồng ở vườn nhà, người làng Đại Yên còn tới cả các làng ngoại thành để cắt tỉa các loại lá thuốc thích hợp ở bờ rào. Không ít người lặn lội lên non kiếm lá cho đủ vị thuốc. Muốn kiếm được lá tốt, đầy đủ phải trèo đèo lội suối, sục vào bờ bụi, đi khắp hang cùng ngõ hẻm, mùa đông rét cắt da, mùa hè nóng đỏ tóc, cháy lưng vẫn phải cần mẫn. Vất vả thế nhưng nghề thuốc cũng đem đến cho người làm thuốc "chút của để dành".

Theo bác Chu Văn Giang, một người có thâm niên và rất uy tín trong nghề thuốc nam ở đây, mấy năm trước do tâm lý, nhiều người không tin vào thuốc nam. Nhưng gần đây, các nhà khoa học đã chứng minh một số bệnh "nan y" được chữa khỏi bằng thuốc nam, mọi người mới bắt đầu tin tưởng và quay lại dùng.

Bác Giang tiếp: "Chẳng nói đâu xa, ngay công dụng chống mệt mỏi của các loại lá thuốc được rất nhiều người yêu thích. Một số loại lá còn dùng để tắm, xông hơi bán hết veo từ đầu phiên chợ. Xông hơi giờ đây đang được coi là biện pháp chăm sóc sức khỏe lý tưởng nhất đấy, chả thế mà các lò xông hơi thảo dược xuất hiện ngày càng nhiều, chỉ riêng cái làng nhỏ này thôi mà cũng có đến mấy cái". Xông hơi bằng dược liệu đem lại cảm giác sảng khoái sau những giờ lao động mệt nhọc, người mới ốm dậy, cường độ làm việc cao (rất thích hợp cho những người lao động trí óc). Nguyên liệu để xông hơi cũng rất rẻ, dễ kiếm như sả, lá bưởi, hương nhu, rễ hương bài... Nếu không có điều kiện xông hơi tại các lò xông, chỉ cần mua một nắm lá là đã có thể xông hơi ngay.

Làng bây giờ cũng chẳng còn đất trồng thuốc, đất trồng thuốc xưa biến thành nhà xây. Cả làng chỉ còn mảnh vườn hơn 100 m2 của gia đình bà Quế. Thuốc bán ở làng bây giờ chủ yếu là lá khô buôn lại từ các vùng khác. Vài gia đình vẫn còn nhớ nghề nên đưa cây thuốc vào chậu, trồng trên sân thượng của nhà, chủ yếu là những loại thuốc quý, khó kiếm.

Hiện nay, nhiều người không biết gì về công dụng của những loại lá tưởng như bỏ đi quanh mình. Lấy xuống một nắm tai hồng khô, bác Giang nói: "Mua hồng về ăn, tai hồng thường bị bỏ đi, nhưng nó có công dụng tốt trong chữa nấc cho người già, trẻ em. Khi người già bị nấc do lạnh, sợ hãi đột ngột chỉ cần 7- 9 tai hồng khô, sắc lên lấy nước uống là khỏi ngay (uống lúc nóng). Trẻ em chỉ cần dùng 2 đến 3 tai là đủ".

Làng Đại Yên bây giờ chỉ còn khoảng 40% dân làng theo nghề, chia làm hai mảng công việc. Một số người chuyên đi bán hàng lá ở chợ như chợ Hôm, chợ Mơ, chợ Hàng Bè... Còn một số khác chuyên tìm và nhập thuốc từ các vùng về. Nguồn thuốc nhập chủ yếu từ Lạng Sơn, Phú Thọ, Hòa Bình, Sơn Tây, Ninh Hiệp... Dựa trên kinh nghiệm của mình, họ chọn những loại thuốc tốt nhất đưa về làng bán. Thuốc tốt phải là thuốc phơi được nắng (phơi nắng ngay sau khi thu hái) lá thuốc giòn, thơm mùi đặc trưng của lá thuốc. Len lỏi qua những túi thuốc, bao lá thuốc xếp dọc theo hành lang của bất cứ gia đình nào trong làng, bạn dễ dàng nhận ra được những vị thuốc cỏ ngọt làm mát thận, râu ngô, bông mã đề (chữa lợi tiểu) ngải cứu khô để làm gối, gối cho đỡ đau đầu...

Gìn giữ cho muôn đời sau

Dạo một vòng quanh chợ, nhìn vào các mẹt, gánh thuốc, thấy có những loại lá vừa quen, vừa lạ, có loại tươi mới hái, có những bó mới phơi qua một nắng, có những thứ cỏ khô cong... Bên cạnh đó là những viên thuốc được bào chế theo công thức bí truyền của từng gia đình. Nhiều người Đại Yên đã chuyển đi sinh sống nơi khác hay con gái làng đi làm dâu thiên hạ nhưng vẫn quay về làng mua lá để rồi nối nghiệp cha ông ở những vùng khác.

Người bán hàng nào ở chợ này cũng vui vẻ, hiền, vừa thoăn thoắt đếm lá, vừa hướng dẫn tỉ mỉ cách sắc thuốc uống, dùng thuốc bôi. Những bài thuốc chữa các thứ bệnh dễ mắc phổ biến ở nước ta các "thầy thuốc dân gian" ở đây thuộc làu làu. Nhức đầu, giải cảm thế nào, đau xương khớp thì dùng loại lá gì để trong uống, ngoài xoa, bông mã để trị bệnh thận ra sao, nhọ nồi trị cầm máu thế nào... Người bán hàng nhìn kỹ sắc mặt, hỏi han tình trạng sức khỏe, độ tuổi, thời gian bệnh... để gia giảm lượng cây lá sao cho phù hợp (theo bí quyết riêng của từng gia đình). Ngoài ra, họ còn chữa được một số bệnh hiểm nghèo khác như: thấp khớp, cao huyết áp, đái đường, viêm gan, u nang buồng trứng...