Câu hỏi lớn từ cuộc sống

Cuộc hội tụ đông đảo của hơn 100 nhà nghiên cứu, nghệ sĩ, nhà quản lý văn hóa trong cuộc hội thảo khoa học có chủ đề "Văn học, nghệ thuật phản ánh hiện thực đất nước hôm nay" do Hội đồng Lý luận phê bình văn học, nghệ thuật trung ương tổ chức (trong hai ngày 12, 13 tháng 7 tại TP Ðà Lạt) đã hé mở phần nào những kiến giải và tìm tòi cho bước đi mới của văn học, nghệ thuật.

Nhận diện hiện thực

Hiện thực cuộc sống hôm nay trong các tác phẩm văn học nghệ thuật, hay đúng hơn là khả năng nắm bắt và chất lượng, hiệu quả phản ánh cuộc sống đa chiều ngày hôm nay của văn học nghệ thuật là vấn đề đã được bàn luận, và nhắc đến trên nhiều diễn đàn, với không ít ý kiến cảnh báo về sự tụt hậu, xa rời, thậm chí là yếu kém của các tác phẩm văn học nghệ thuật. Trong nhiều phân tích, đánh giá, chính điều này được xem là một trong những nguyên nhân căn cốt làm cho công chúng quay lưng với các tác phẩm văn học nghệ thuật.

GS.TS Ðinh Xuân Dũng, trong bài đề dẫn hội thảo, cho rằng: Trong khi hiện thực đang vận động, biến đổi mãnh liệt, khẩn trương, luôn luôn chứa đựng những bất ngờ khó dự tính hết, thì phải chăng, văn học, nghệ thuật của chúng ta những năm gần đây tỏ ra chậm chạp, lúng túng trong cách tiếp cận và nhận thức những vấn đề mới của cuộc sống hiện đại, chưa cảm nhận được chiều sâu, ý nghĩa của quá trình chuyển biến mang tính lịch sử của thời kỳ mới của đất nước - thời kỳ công cuộc đổi mới phải được triển khai toàn diện và đi vào chiều sâu, thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Những năm gần đây không ít tác phẩm sa vào những chuyện vụn vặt, quẩn quanh, ít ý nghĩa đối với đời sống xã hội và công chúng. Ðồng thời, đang phát triển một khuynh hướng cực đoan là nghiêng về khai thác, tô đậm mặt đen tối, tiêu cực... của cuộc sống hiện tại. Có biểu hiện tuyệt đối hóa đời sống cá nhân với những nỗi đau, tâm sự u uất, luẩn quẩn, tầm thường, quay lưng lại với những vấn đề nóng bỏng, bức thiết của đời sống. Xu hướng thương mại hóa, nhấn mạnh một chiều chức năng giải trí và đề cao thái quá sự tự biểu hiện "cái tôi nghệ sĩ"... đã làm tổn hại đến niềm tin của công chúng đối với văn học, nghệ thuật.

Lý giải, tìm giải pháp cho vấn đề này, GS Trần Ðình Sử khẳng định: Cần phải nhận thức lại hiện thực. Ðây là một trong những vấn đề trung tâm của lý luận văn học, nghệ thuật. Ðiều kiện xã hội hiện nay đòi hỏi cần có cách nhìn cởi mở và linh hoạt hơn về hiện thực cuộc sống và phương pháp phản ánh hiện thực cuộc sống trong các tác phẩm văn học nghệ thuật. Theo GS Phong Lê: Việc xác định hiện thực hôm nay cần được tìm hiểu trên sự đối sánh với lịch sử hôm qua; và đó là một gương mặt mới, gần như chưa có sự hiện hữu trong quá khứ. 24 năm, tính từ Ðại hội VI cho đến nay, cái hiện thực, vừa là tiếp nối vừa là sự chuyển đổi qua nhiều chặng, với những mục tiêu vừa nằm trong tầm đón, vừa không ít những bất ngờ đặt ra qua nhiều thử thách tôi nghĩ là không kém những thử thách đặt ra trong chiến tranh.

Quan điểm: văn học nghệ thuật phản ánh hiện thực cuộc sống, được bàn luận, xem xét rất sôi nổi, với sự đồng thuận về một cách nhìn hiện thực linh hoạt, đa chiều, và cập nhật những xu hướng, phong cách mới trong một cách nhìn mở về sáng tạo nghệ thuật.

Từ góc nhìn của những người làm mỹ thuật, nghệ sĩ Trần Khánh Chương, Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam cho rằng: Tìm tòi sáng tạo là nhu cầu cơ bản, thiết yếu của các nghệ sĩ. Vì vậy, hiện thực cuộc sống vào tác phẩm phải thông qua lăng kính của người sáng tác, nó không phải là sự sao chép cuộc sống mà nó là sự sáng tạo trên cơ sở cảm xúc trước cuộc sống và khả năng sáng tạo bằng loại hình, ngôn ngữ, bút pháp mang đậm dấu ấn của người nghệ sĩ. Cần có thay đổi quan niệm đối với một tác phẩm phản ánh hiện thực đất nước hôm nay, không chỉ là tranh, tượng với phong cách, bút pháp như thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cứu nước mà có sự phát triển, đặc biệt những tác phẩm có hình thức, ngôn ngữ, biểu hiện mới, kể cả những hình thức mới được du nhập trong thời kỳ đổi mới.

Có nghĩa là, hiện thực cuộc sống là cái đang diễn ra, đang hiện hữu, được phản ánh, nhìn nhận và lý giải thông qua lăng kính, cảm xúc của người sáng tạo văn học, nghệ thuật. Hiện thực cuộc sống cũng có thể là những dự cảm, những suy tưởng của người nghệ sĩ dựa trên những cảm nhận và trải nghiệm từ cuộc sống hiện tại. Và dường như chính điều này, tức là khả năng dự báo của các tác phẩm văn học nghệ thuật đang là điểm yếu cốt tử của đời sống văn học nghệ thuật hiện nay. Cũng chính điều này, nếu làm được, lại tạo nên sức hút lớn đối với công chúng, và là tiền đề cho những sáng tạo "để đời", những tác phẩm có tầm vóc mà chúng ta đang mong đợi, như rất nhiều minh chứng trong lịch sử văn học nghệ thuật Việt Nam và thế giới.

Gợi mở những hướng đi

Sáng tạo nghệ thuật vốn là sản phẩm của cá nhân nghệ sĩ. Ðể hiện thực cuộc sống được phản ánh, chuyển tải có sức sống, cuốn hút công chúng hơn thì bản thân người nghệ sĩ phải có được những trải nghiệm và nhận thức sâu sắc về cuộc sống hiện đại, một cuộc sống đang vận động không ngừng, nhanh và nhiều sắc thái. Bên cạnh những hỗ trợ, tác động của Nhà nước và các hội nghề nghiệp, thông qua các hoạt động như các trại sáng tác, sự nỗ lực của nghệ sĩ là yếu tố mang tính quyết định.

Nhìn nhận vấn đề này, PGS.TS Phan Trọng Thưởng khẳng định: Không thể phủ nhận được rằng trong tiến trình đổi mới và hội nhập hơn hai mươi năm qua, nền văn học nghệ thuật của chúng ta đã cho thấy những dấu hiệu mới, những cách tân về phương diện hình thức và phương thức biểu hiện. Nhưng, cái mà giới văn học nghệ thuật đang cần hiện nay là ý thức trách nhiệm nghệ sĩ - công dân trước xã hội. Thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước đang đặt ra nhiều vấn đề bức thiết, trong đó có vấn đề con người - nhân tố chủ thể quyết định tốc độ và chiều hướng phát triển. Muốn hay không, thời kỳ mới của lịch sử sẽ tạo ra những hệ giá trị mới, những chuẩn mực đạo đức tinh thần mới mà hôm nay, những người mang thiên chức nghệ sĩ có thể hình dung, tiên đoán. Ðể dự báo và tiên đoán chính xác, mỗi nhà văn, mỗi nghệ sĩ, ngoài sự mẫn  cảm và dự cảm gần như là thanh khí tiên thiên của mình, còn đòi hỏi phải có các khả năng chiêm nghiệm, khả năng phân tích, phán đoán để nhận thức bản chất, nắm bắt quy luật và logic khách quan của cuộc sống, để trên cơ sở đó nhận diện tương lai ngay từ trong thực tại.

Rất nhiều ý kiến đồng thuận cho rằng trong thời gian tới, Nhà nước và các tổ chức nghề nghiệp, các cơ sở nghiên cứu, đào tạo cần tập trung cho việc xây dựng và phổ biến những quan điểm mang tính lý luận tiếp cận gần hơn với hiện thực cuộc sống, thật sự trở thành công cụ góp phần để nhận thức cuộc sống cho sáng tạo văn học nghệ thuật.

Hơn bao giờ hết, vai trò cá nhân của nghệ sĩ có ý nghĩa quyết định đến khả năng và chất lượng sáng tạo văn học nghệ thuật. Lý giải hiện tượng thiếu vắng những tác phẩm nghệ thuật có chất lượng, tầm vóc, một số ý kiến (có phần cực đoan), cho rằng thực chất chúng ta đang không có tài năng, còn mọi rào cản, mọi trở ngại từ hiện thực cuộc sống thì thời nào cũng có, nhưng nếu có những tài năng lớn thì mới có được những tác phẩm vượt tầm để tồn tại với thời gian. Tuy nhiên, cần nhìn nhận một thực tế là, trong nhiều lĩnh vực của đời sống văn học, nghệ thuật, vẫn có những ngôi sao chợt lóe, nhưng... không bền. Về vấn đề này, GS.TS Nguyễn Văn Hạnh cho rằng: Trong hoàn cảnh phức tạp mà chúng ta đang sống, rõ ràng chỉ có tài năng thôi thì không đủ, mà cần phải có bản lĩnh, cả sự dũng cảm để khẳng định sự thật, bảo vệ niềm tin, bảo vệ những gì là đúng, là phải. Ông nêu ý kiến: Ðể tác động hiệu quả đến văn học nghệ thuật hiện nay, tôi nghĩ có bao vấn đề cần phải lưu ý: Ðó là phải đi sâu nắm bắt thực tế cuộc sống, xu thế vận động của nó, những vấn đề mới nảy sinh; hiểu biết đúng đắn và sâu sắc bản chất và chức năng của văn chương; khai thác tốt những động lực tư tưởng quan trọng nhất của thời đại.

Không chỉ riêng một loại hình nghệ thuật nào, mà cả nền văn học nghệ thuật nước nhà đang đứng trước sự lựa chọn sống còn, để có thể khẳng định, đề cao những giá trị cao cả muôn đời và vai trò thiết yếu trong đời sống tinh thần của xã hội. Cuộc hội thảo đã khơi gợi đúng vấn đề căn bản của nền văn học nghệ thuật hiện nay, phần nào lý giải, và khích lệ những người làm nghệ thuật tâm huyết tiếp tục tìm tòi, nghiên cứu để nắm bắt, gợi mở hướng đi mới.

Ngô Phương Thảo