Bản sắc – linh hồn của du lịch cộng đồng
Điểm hấp dẫn nhất của du lịch cộng đồng không nằm ở những công trình hiện đại hay các dịch vụ cao cấp, mà chính là những nét văn hóa nguyên bản của từng vùng miền. Du khách tìm đến bản Lô Lô Chải (Hà Giang), Sin Suối Hồ (Lai Châu), hay Làng Cơ Tu (Quảng Nam) không chỉ để ngắm cảnh, mà còn để hòa mình vào đời sống bản địa, tìm hiểu phong tục, tập quán, trải nghiệm những bữa cơm gia đình hay những đêm lửa trại bên đồng bào dân tộc.
Ở nhiều địa phương, du lịch cộng đồng đã góp phần bảo tồn và hồi sinh các giá trị văn hóa truyền thống. Tại Sin Suối Hồ, người Mông vẫn duy trì nghề dệt vải lanh, trồng thảo dược, tổ chức các lễ hội truyền thống như một phần của sản phẩm du lịch. Ở Pù Luông (Thanh Hóa), các bản làng vẫn giữ được lối kiến trúc nhà sàn nguyên bản, gắn liền với không gian sinh hoạt cộng đồng. Chính sách phát triển du lịch cộng đồng của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng nhấn mạnh yếu tố bảo tồn, với mục tiêu xây dựng các điểm du lịch cộng đồng đạt chuẩn mà vẫn giữ được bản sắc địa phương.
Thương mại hóa – mặt trái của sự phát triển
Bên cạnh những mặt tích cực, không ít địa phương đang đối mặt với tình trạng thương mại hóa quá mức, làm mất đi giá trị nguyên bản của du lịch cộng đồng. Tại các điểm du lịch nổi tiếng như Cát Cát (Lào Cai), Mộc Châu (Sơn La) hay Pù Luông (Thanh Hóa), nhiều homestay hiện đại mọc lên, thay thế dần các ngôi nhà truyền thống. Những căn nhà gỗ giản dị bị cơi nới, lắp kính, thêm bể bơi vô cực, xa rời lối sống bản địa.
Không chỉ hạ tầng, yếu tố văn hóa cũng bị “biến tướng” để phục vụ du khách. Nhiều nơi, trang phục truyền thống chỉ còn mang tính trình diễn, được sử dụng chủ yếu để chụp ảnh check-in. Các lễ hội truyền thống bị dàn dựng theo kịch bản có sẵn, mất đi tính tự nhiên. Ẩm thực địa phương cũng bị thay đổi để phù hợp với khẩu vị khách du lịch, khiến giá trị nguyên bản dần phai nhạt.
Một vấn đề khác là sự bất bình đẳng trong phân chia lợi ích từ du lịch. Ở một số địa phương, người dân chỉ đóng vai trò làm thuê trong chính quê hương mình, trong khi doanh nghiệp bên ngoài hưởng phần lớn lợi nhuận. Khi quyền lợi không được đảm bảo, cộng đồng địa phương dần mất đi động lực bảo tồn văn hóa, thay vào đó là chạy theo xu hướng thương mại hóa để đáp ứng nhu cầu thị trường.
Hướng đi bền vững cho du lịch cộng đồng
Để du lịch cộng đồng phát triển bền vững mà vẫn giữ được bản sắc, cần có sự điều chỉnh từ cả chính quyền, doanh nghiệp và người dân. Trước hết, cần nâng cao nhận thức của cộng đồng địa phương về giá trị của văn hóa bản địa, giúp họ chủ động phát triển du lịch mà không đánh mất bản sắc. Các chương trình đào tạo kỹ năng làm du lịch nên được tổ chức thường xuyên, hướng dẫn người dân cách nâng cấp homestay, phục vụ du khách mà vẫn giữ gìn kiến trúc, phong tục truyền thống.
Bên cạnh đó, chính quyền địa phương cần có quy hoạch rõ ràng để bảo vệ cảnh quan và không gian văn hóa. Tránh tình trạng mở homestay tràn lan, khiến bản làng mất đi vẻ nguyên sơ. Việc phát triển du lịch cần dựa trên nền tảng sinh hoạt thực tế của cộng đồng, thay vì tạo ra các hoạt động nhân tạo chỉ để phục vụ du khách. Thay vì chỉ tập trung vào chụp ảnh, check-in, các điểm du lịch cộng đồng có thể tổ chức những trải nghiệm thực tế như học dệt vải, làm gốm, chế biến món ăn truyền thống, giúp du khách có cái nhìn sâu sắc hơn về đời sống bản địa.
Một yếu tố quan trọng khác là đảm bảo sự công bằng trong chia sẻ lợi ích. Thay vì để doanh nghiệp bên ngoài nắm quyền chi phối, cần khuyến khích mô hình hợp tác xã du lịch cộng đồng, nơi người dân trực tiếp tham gia vào quá trình tổ chức và quản lý du lịch. Khi quyền lợi được đảm bảo, họ sẽ có động lực để gìn giữ văn hóa, phát triển du lịch theo hướng bền vững.
Du lịch cộng đồng chỉ thực sự phát huy hiệu quả khi có sự cân bằng giữa khai thác và bảo tồn. Việc thương mại hóa là không thể tránh khỏi, nhưng nếu không có kiểm soát, nó sẽ làm mất đi giá trị nguyên bản của các cộng đồng. Chỉ khi đặt người dân vào vị trí trung tâm, khai thác bền vững và giữ gìn bản sắc văn hóa, du lịch cộng đồng mới thực sự trở thành động lực phát triển lâu dài cho các vùng miền.
