Bài học từ dự án dứa Văn Yên ở Yên Bái?

Dự án này do Công ty Vật tư nông nghiệp Yên Bái, là doanh nghiệp Nhà nước được thành lập lại năm 1999 làm chủ đầu tư; triển khai dự án từ cuối năm 2003, được tỉnh chấp thuận cho phát triển vùng nguyên liệu tại năm xã của huyện Văn Yên với diện tích 2.500 ha. Nhân dân được chính quyền hứa ưu đãi nhiều quyền lợi khi công ty cổ phần hóa (góp vốn trong 30 năm bằng đất cho dự án để trở thành công nhân nhà máy, sau sẽ có cổ phần và được hưởng mọi quyền lợi khác) nên hồ hởi góp 231 ha vào nhà máy. Những lứa quả đầu tiên được tiêu thụ (có quả nặng hơn 2 kg) đã minh chứng cho hướng đi đúng của dự án. Ðến đầu năm 2006, vào thời điểm chuẩn bị cho xây dựng nhà máy chế biến (trên  thực tế đã tạo mặt bằng và động thổ khởi công) thì mọi chuyện lại đi theo một hướng khác. Do diện tích dứa chưa đạt 1.000 ha, không đủ nguyên liệu sản xuất của dây chuyền chế biến, cho nên UBND tỉnh chưa cho xây dựng nhà máy; mặt khác tình hình tài chính của công ty khó khăn nên xảy ra tình trạng nợ lương, nợ tiền thuê nhân công lao động thời vụ, dẫn đến một số diện tích dứa chín không tiêu thụ được bị bỏ hoang, thiếu chăm sóc, gây mất lòng tin của nông dân trong vùng nguyên liệu.

Khi đi thực tế ở các xã trồng dứa của huyện Văn Yên như: Ðông An, Châu Quế Hạ, Phong Dụ Hạ... chúng tôi được Bí thư Ðảng ủy xã Châu Quế Hạ, Lê Duy Phái cho biết: Ðể chuyển đổi cơ cấu cây trồng, theo chủ trương của huyện, xã đã vận động mỗi đảng viên trồng ít nhất 0,5 ha; dân trồng 0,3 ha dứa trở lên, nên toàn xã đã trồng mới 136/167 ha dứa theo kế hoạch. Nhưng do nhà máy nợ hơn 70 triệu đồng tiền công với dân trong xã, khi đến kỳ thu hoạch không bán được dứa quả, đã bỏ phí cả nương không thu hái; diện tích trên đều bị trâu bò phá, không có người chăm sóc; hiện dân đã kiến nghị với Ðoàn đại biểu Quốc hội khi tiếp xúc cử tri tại xã và các ngành có liên quan yêu cầu nhà máy trả lại đất trồng cây khác. Ðược biết, khi có chủ trương tạo vùng nguyên liệu nhà máy và nhân dân trong vùng đã trồng được 547,17 ha; đến nay 105,48 ha đã bị phá bỏ do hết chu kỳ khai thác, diện tích kém hiệu quả; 136,65 ha chất lượng rất kém (cỏ lấn át, không chăm sóc, sâu bệnh nặng); diện tích có khả năng khôi phục được là 302,14 ha (chủ yếu là diện tích trồng mới năm 2005). Tuy nhiên, diện tích này đã dừng đầu tư chăm sóc từ tháng 5-2006 đang bị cỏ che lấn, một số bị trâu bò phá hoại; nếu chăm sóc đúng quy trình cũng chỉ đạt 70% sản lượng so với thiết kế ban đầu.

Tìm hiểu thêm, đến thời điểm này Công ty Vật tư nông nghiệp tỉnh Yên Bái đã đầu tư vốn cho dự án dứa hơn 39 tỷ đồng (lấy số tròn); nguồn ngân sách tỉnh cấp hơn 6 tỷ đồng, nguồn vốn vay hơn 17 tỷ đồng (trong đó vay của cán bộ công nhân viên đến thời điểm ngày 17-11-2006 là 13 tỷ 51 triệu đồng). Theo tính toán của các cơ quan chức năng thì số lỗ của dự án hết quý 3-2006 là hơn 4,3 tỷ đồng; khả năng thu hồi vốn chậm; diện tích dứa chết nhiều; tình hình tài chính do phải chia sẻ cho hai dự án triển khai đồng thời là Nhà máy Chế biến thức ăn chăn nuôi cao cấp Bình Sơn, Trung tâm Chăn nuôi công nghệ cao (hiện cũng đang thua lỗ gần ba tỷ đồng), nên rất khó khăn.

Tỉnh Yên Bái xác định dự án dứa chưa đạt được là do: khi thực hiện dự án còn chủ quan, chưa tính hết khó khăn trong quá trình triển khai (nhất là việc khi thiếu vốn không đủ trả lương cho công nhân, trả tiền công cho người lao động, nên dân không làm); chưa có đầu tư về khoa học kỹ thuật một cách bài bản dẫn đến dứa chín không đều, khó tiêu thụ; bản thân công ty không tự chủ được tài chính, ôm nhiều dự án cùng một lúc nên quản lý kém, dẫn đến các dự án đều thua lỗ. Lo lắng nhất hiện nay là số vốn vay của cán bộ, công nhân viên hơn 13 tỷ đồng đều bằng tài sản cá nhân thế chấp ngân hàng (chủ yếu là nhà đất), nếu dự án thất bại sẽ bị đem ra phát mại, ảnh hưởng lớn đến cuộc sống của hàng trăm người trong công ty. Bản thân công ty đã hợp đồng liên kết trồng dứa và bao tiêu sản phẩm dứa với Công ty cổ phần Thực phẩm xuất khẩu Ðồng Giao, nhằm tìm kiếm thêm vốn đầu tư cho vùng nguyên liệu, nhưng kết quả không đạt được như mong muốn, chỉ đủ trả nợ chồi giống.

Tháo gỡ cho doanh nghiệp, Bí thư Tỉnh ủy đã dẫn đầu một đoàn công tác đi một số tỉnh để tìm hiểu cơ chế chính sách, đầu ra cho sản phẩm; cho phép công ty liên kết với một số đối tác nước ngoài nhằm tạo vốn xây dựng nhà máy chế biến dứa; có chính sách hỗ trợ xây dựng hạ tầng cơ sở, trợ giá cước vận chuyển cho công ty; đồng thời có phương án tháo gỡ khó khăn trong việc vay vốn ngân hàng, nhất là đối với số tài sản của cán bộ, công nhân viên đang thế chấp, tạo một hướng đi tốt cho dự án. Tỉnh Yên Bái đã giao cho công ty xây dựng phương án cổ phần hóa vùng nguyên liệu dứa Văn Yên; mời gọi các nhà đầu tư trong và ngoài tỉnh cùng góp vốn liên doanh liên kết; yêu cầu huyện Văn Yên giải thích cho dân, không để xảy ra tình trạng phá dứa trồng cây khác... Tuy nhiên, mọi vấn đề vẫn giậm chân tại chỗ. Theo đánh giá của một số cán bộ có kinh nghiệm về nông nghiệp, cây dứa trên đất dốc Văn Yên vẫn có điều kiện phát triển tốt nếu trồng trái vụ; diện tích ở mức độ vừa phải để vừa chuyển giao kỹ thuật cho dân, vừa bảo đảm đủ chồi giống có chất lượng để trồng, sau đó đủ điều kiện sẽ phát triển đại trà và xây nhà máy chế biến.

Bài học đắt giá cho một dự án chưa đem lại lợi thế phát triển, chắc chắn sẽ còn ảnh hưởng lâu dài đến nhiều người ở Yên Bái; nhất là cán bộ, công nhân viên Công ty Vật tư nông nghiệp tỉnh cùng nông dân vùng nguyên liệu, mà ở đó đồng bào dân tộc là phần đông sẽ vẫn còn loay hoay chuyển đổi cây, con, giống để thoát nghèo.