Tiếng trống tuồng điêu luyện

Tôi có thể quả quyết với các bạn rằng, nếu một ngày nào đó, bạn về Tam Lư xem tuồng đúng vào dịp lễ hội, được nghe tiếng trống tuồng do đích thân ông cầm trịch, dù chỉ một lần, chắc hẳn bạn sẽ khó có thể quên. Bởi như người đời thường vẫn nói: "Tuồng mà thiếu tiếng trống, tiếng kèn, thì tuồng không còn là tuồng nữa".

Nghệ nhân Ðắc Hán, dân chính gốc người làng Tam Lư. Mê tuồng, nói cho chính xác, ông thích chơi trống tuồng từ khi còn ít tuổi. Cha, chú là các nghệ nhân: Nguyễn Ðắc Vượng, Ba Tuyên, Ðắc Nhã đều là những kép tuồng nổi tiếng ở vùng Ðông Ngàn xưa (nay là phần đất của hai huyện Từ Sơn và Tiên Du, Bắc Ninh).

Thuở nhỏ, cậu bé Nguyễn Ðắc Hán thường theo cha, chú đi khắp các thôn làng của vùng quê Kinh Bắc, rồi Vĩnh Phú, Thái Nguyên, tạt sang cả đất Hưng Yên, Hải Dương, lên tận Cao Bằng, Lạng Sơn... để diễn các tích tuồng cổ nổi tiếng thời bấy giờ: Sơn Hậu, Ðào Tam Xuân loạn trào, Triệu Ðình Long cứu chúa, Hồ Nguyệt Cô hóa cáo...

Thấy cậu con trai có "duyên" với sân khấu tuồng, người cha không tiếc công sức truyền nghề cho con theo cung cách "cha truyền con nối", nghề theo nghề, nghiệp nối nghiệp.

Nguyễn Ðắc Hán là người sáng dạ, mê chơi trống, lại chịu khó học lỏm các ngón nghề của lớp người đi trước. Do vậy, chẳng bao lâu, ông đã trở thành một tay trống trụ cột, khá thuần thục của đội tuồng quê nhà.

Theo cách nói "trích ngang lý lịch", ông thuộc biên chế của Nhà hát tuồng Trung ương Hà Nội từ năm 1959 cho đến lúc nghỉ hưu 1989.

Với những đóng góp đáng kể cho nghệ thuật tuồng, năm 1993, ông được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Ưu tú cùng nhiều phần thưởng cao quý khác. Suốt những năm tháng làm việc ở Nhà hát tuồng Trung ương ở Hà Nội, ông chỉ làm có một việc là chơi trống, không làm bất cứ việc gì khác. Mới nghe, tưởng dễ, ngon ăn, đâu có vậy. Việc gì cũng phải chuyên tâm luyện rèn, mới mong khá lên được.

Ông thường giãi bày với mọi người một cách khôi hài mà hóm hỉnh: "Chơi trống tuồng cho hay, cho có hồn, nhập thần đâu có dễ, nó không như trống chèo, lại càng khác xa trống chầu văn, ả đào, trống nơi cung đình...". Rồi ông giải thích cặn kẽ cho tôi nghe: "Trống tuồng có nhiều bộ, mỗi bộ lại biểu hiện một câu chữ, một động tác phải gắn liền với lời ca, với đàn, sáo, nhị... sao cho hài hòa, nhuần nhuyễn. Khi tiếng trống phát ra, vang lên phải phù hợp với vũ đạo, diễn biến tâm lý của từng vai diễn trên sân khấu. Nói một cách khác, khi chơi trống tuồng, người nghệ sĩ phải hòa mình vào vở diễn, đồng cảm với tính cách, số phận của từng nhân vật trên sàn diễn để mỗi khi tiếng trống phát ra, sao cho khớp với diễn biến của từng lớp diễn, hợp cảnh mà đúng làn điệu.

Ngưng nói trong ít phút, ông giang rộng đôi cánh tay, gõ vào khoảng không trước mặt tôi một cách điệu nghệ, như để minh họa cho cách chơi trống, rồi ông nói một cách say sưa: "Ví như trong vở Ðào Tam Xuân loạn trào, khi Ðào Tam Xuân nghe tin chồng chết oan, bà đã kéo quân về triều đình để hỏi tội vua, lúc này tiếng trống phải vang lên một cách dữ dội, giận hờn, khiến người nghe như thấy tiếng ai oán, uất hận, xót thương. Ðến khi nghe tin, cả con trai mình cũng tử thương nơi chiến trận, tiếng trống phải bứt lên thành cao trào của nỗi niềm đau khổ, uất ức, như thúc giục sự báo thù, lấy oán trả oán, hờn căm mà xót thương. Nói một cách giản đơn là người chơi trống phải biết "sống" cùng từng nhân vật, từng màn diễn của vở tuồng đang diễn trên sân khấu. Ðó chính là sự mẫn cảm mang tính chuyên nghiệp ở người nghệ sĩ. Cái khó chính là ở chỗ đó! Muốn tinh thông nghề nghiệp, không có con đường nào khác hơn là phải khổ luyện, mà luyện mãi rồi quen, quen rồi lâu dần trở nên thuần thục, thành thạo".

Tuy đã nghỉ hưu, nhưng hiện nay nghệ sĩ Ðắc Hán vẫn có tên trong danh sách cơ động của Ðoàn Nghệ thuật Tổng hợp do Bộ Văn hóa - Thông tin nước ta trực tiếp quản lý, hễ có lệnh là lên đường ngay.

Gia đình ông thuộc số rất ít người ở làng Tam Lư, bốn thế hệ đều theo nghề sân khấu. Nổi danh ở đất Thăng Long một thời, song ông luôn chăm lo đến lớp măng non ở quê nhà, làng Tam Lư nơi ông sinh thành. Chính ông là người sáng lập và góp phần công sức xây dựng Ðội Dâng hương phục vụ các ngày hội hè, đình đám, lễ Tết ở quê hương. Hằng năm, cứ đến ngày mồng bốn tháng giêng âm lịch, dân làng Tam Lư mở hội, bà con dân làng lại kéo nhau ra đình xem tuồng để được nghe tiếng trống vang lên từ đôi bàn tay tài hoa của ông.

Ông khoe với chúng tôi về đợt công diễn tới đây, ông sẽ cùng các bạn diễn "đem chuông đi đấm xứ người" trong một vài vở mới: Khúc cầu nguyện, Thế đấy - Thế đấy... được dàn dựng mang tính tổng hợp giữa tuồng, chèo, ca trù... và được giới chuyên môn đánh giá cao khi biểu diễn hai đêm ở Hà Nội trong thời gian qua.

Mới đây, Nghệ sĩ Ưu tú Nguyễn Ðắc Hán và người con gái rượu của ông, nghệ sĩ Bích Tần, đã đi lưu diễn ở một số nước Singaport, Pháp, Ðức, Hà Lan, Ðan Mạch... và cả Hoa Kỳ theo lời mời của bà Ea Sola Thủy, người đại diện của Tổ chức nghệ thuật phi lợi nhuận. Và tiếng trống tuồng của người nghệ sĩ già Ðắc Hán lại vang lên đâu đó, mang niềm vui và tiếng cười của nghệ thuật tuồng Việt Nam đến với bạn bè và bà con Việt kiều ở nhiều quốc gia trên thế giới.