Quyết định được thông qua tại Kỳ họp lần thứ 20 của Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO (Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc), vào hồi 14 giờ 38 phút ngày 9/12 (theo giờ địa phương), tại Thủ đô New Delhi, Ấn Độ. Việc ghi danh này đã mở ra giai đoạn mới cho quá trình bảo vệ và phát huy giá trị của nghề truyền thống, từ gìn giữ kỹ nghệ thủ công cổ truyền, hỗ trợ nghệ nhân đến tăng cường giáo dục và phát triển sinh kế gắn với di sản.
Nhằm làm rõ hơn các định hướng và nhiệm vụ trọng tâm sau khi di sản được ghi danh, phóng viên Báo Nhân Dân đã có cuộc trao đổi với Thứ trưởng Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Phó Chủ tịch Ủy ban quốc gia UNESCO Việt Nam Hoàng Đạo Cương.
Phóng viên: Thưa Thứ trưởng, đâu là ý nghĩa quan trọng nhất đối với Việt Nam khi Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp?
Tiến sĩ, Kiến trúc sư Hoàng Đạo Cương, Thứ trưởng Văn hóa, Thể thao và Du lịch: Việc Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp có ý nghĩa rất sâu sắc đối với Việt Nam trên nhiều phương diện. Trước hết, đây là sự khẳng định giá trị độc đáo của một dòng tranh mang đậm bản sắc Việt, kết tinh từ kỹ nghệ làm giấy điệp, kỹ thuật khắc ván, pha màu hoàn toàn thủ công, cho đến triết lý dân gian thấm đượm trong từng bố cục, từng câu chuyện.
Sự ghi danh cho thấy bạn bè quốc tế nhìn nhận Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ không chỉ như một sản phẩm mỹ thuật, mà là minh chứng sống động của tư duy, thẩm mỹ và lối sống người Việt Nam qua nhiều thế hệ. Quan trọng hơn, việc được xếp vào diện cần bảo vệ khẩn cấp là lời nhắc mạnh mẽ về tình trạng mai một của di sản. Đây không phải sự vinh danh đơn thuần, mà là cam kết quốc tế buộc chúng ta phải hành động kịp thời và hiệu quả. Điều đó tạo ra cơ sở để Nhà nước, địa phương và lực lượng nghệ nhân có điều kiện tiếp cận các nguồn lực, chuyên gia và chương trình hỗ trợ nhằm phục hồi môi trường sáng tạo, truyền dạy nghề, cũng như mở rộng không gian giới thiệu tranh Đông Hồ tới công chúng.
Tôi cho rằng ý nghĩa lớn nhất nằm ở chỗ di sản được đặt vào vị trí ưu tiên, được bảo vệ như một phần căn cốt của bản sắc dân tộc trong bối cảnh hiện đại hóa nhanh chóng. Khi UNESCO ghi danh, đó cũng là cơ hội để khơi dậy niềm tự hào, khuyến khích thế hệ trẻ tiếp cận di sản, từ đó bảo đảm sự chuyển giao bền vững. Đó chính là điểm khiến chúng ta cảm thấy trách nhiệm bảo tồn Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ không những lớn, mà cũng cấp thiết hơn bao giờ hết.
Phóng viên: UNESCO nêu rõ nhiều nguy cơ khiến nghề làm tranh Đông Hồ đang bị đe dọa nghiêm trọng. Thứ trưởng đánh giá thế nào về những thách thức lớn nhất đối với nghề ở thời điểm hiện nay?
Tiến sĩ, Kiến trúc sư Hoàng Đạo Cương, Thứ trưởng Văn hóa, Thể thao và Du lịch: Các đánh giá của UNESCO phản ánh đúng thực trạng Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ đang trải qua giai đoạn đầy thử thách. Theo tôi, thách thức lớn nhất nằm ở sự thu hẹp mạnh mẽ của lực lượng nghệ nhân. Đây là nghề đòi hỏi tay nghề cao, nhiều công đoạn công phu từ làm giấy điệp, pha chế màu thủ công đến kỹ thuật khắc ván. Tuy vậy, số người theo nghề giảm sút nhanh, lớp trẻ ít gắn bó lâu dài khiến quá trình truyền dạy bị gián đoạn, dẫn đến nguy cơ thất truyền kỹ nghệ cốt lõi.
Bên cạnh đó, thị trường tiêu thụ thu hẹp cũng tạo áp lực không nhỏ. Sản phẩm thủ công truyền thống vốn cần thời gian và chi phí lớn, trong khi thị hiếu hiện đại lại hướng sang các sản phẩm trang trí sản xuất hàng loạt. Sự không đồng bộ giữa giá trị nghệ thuật và nhu cầu thực tế khiến các hộ làm nghề gặp nhiều khó khăn trong duy trì sinh kế, kéo theo nguy cơ suy giảm động lực gìn giữ nghề.
Một thách thức khác là môi trường sáng tạo không còn thuận lợi như giai đoạn hưng thịnh trước đây. Nguyên liệu tự nhiên cho nghề không còn dồi dào, nhiều công đoạn thủ công cần đầu tư lớn để cải thiện điều kiện sản xuất. Cùng lúc đó, quá trình đô thị hóa làm thay đổi không gian làng nghề, khiến các yếu tố tạo nên hệ sinh thái sáng tạo truyền thống bị phá vỡ. Tôi cho rằng sự kết hợp của các yếu tố này tạo nên sức ép lớn đối với nghề làm tranh dân gian Đông Hồ. Điều quan trọng là chúng ta cần nhận diện rõ từng khó khăn để có giải pháp phục hồi hiệu quả, bảo đảm nghề có môi trường phát triển bền vững trong giai đoạn tới.
Phóng viên: Vâng, thưa Thứ trưởng, trong bối cảnh đội ngũ nghệ nhân lành nghề ngày càng ít, việc truyền dạy nghề gặp nhiều khó khăn, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch sẽ ưu tiên những giải pháp nào để bảo đảm lực lượng kế cận và duy trì tri thức nghề trong cộng đồng?
Tiến sĩ, Kiến trúc sư Hoàng Đạo Cương, Thứ trưởng Văn hóa, Thể thao và Du lịch: Trong bối cảnh số nghệ nhân am hiểu nghề giảm mạnh, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xác định mục tiêu cấp bách là giữ được người truyền dạy và tạo được lớp kế cận.
Ngày 23/11/2024, Quốc hội đã thông qua Luật Di sản văn hóa 2024, đánh dấu bước chuyển lớn trong quản lý di sản và tạo nền tảng pháp lý đầy đủ hơn để thực hiện những nhiệm vụ này. Trên cơ sở đó, chúng tôi sẽ ưu tiên trước hết cho các chương trình hỗ trợ trực tiếp nghệ nhân. Đây là lực lượng nắm giữ kỹ nghệ cốt lõi của tranh dân gian Đông Hồ, từ kỹ thuật làm giấy điệp đến hệ thống ván khắc và cách phối màu truyền thống. Bộ sẽ tiếp tục rà soát chính sách đãi ngộ, tạo điều kiện để nghệ nhân yên tâm theo nghề, đồng thời khuyến khích họ tham gia giảng dạy thông qua các lớp truyền nghề, câu lạc bộ thực hành hay mô hình kèm cặp dài hạn.
Song song với đó, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch sẽ đẩy mạnh đưa nghề vào trường học và các thiết chế văn hóa thông qua chương trình trải nghiệm, hoạt động ngoại khóa và hợp tác với các trường mỹ thuật. Khi học sinh được tiếp cận từ sớm, hứng thú đối với nghề sẽ hình thành tự nhiên, từ đó tạo ra lực lượng tiếp nối trong tương lai. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng đang nghiên cứu cơ chế hỗ trợ học viên theo học chuyên sâu để bảo đảm quá trình đào tạo có chất lượng và mang tính bền vững.
Một hướng quan trọng khác là xây dựng kho tư liệu nghề đạt chuẩn, bao gồm ghi chép chi tiết các kỹ thuật, quy trình, phong cách sáng tác và hệ thống mẫu ván cổ. Đây là cơ sở để lưu giữ tri thức nghề trong dài hạn, giúp việc truyền dạy không bị gián đoạn dù số nghệ nhân ít đi.
Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng coi trọng việc kết hợp bảo tồn với phát triển, hỗ trợ nghệ nhân và các hộ làm nghề thử nghiệm sản phẩm mới dựa trên tinh thần Đông Hồ, qua đó mở rộng cơ hội tiếp cận thị trường, tạo động lực để người trẻ gắn bó với nghề. Những hoạt động này được triển khai đồng bộ với sự phối hợp của địa phương và các tổ chức liên quan, hướng tới mục tiêu duy trì tri thức nghề một cách vững chắc và dài hơi.
Phóng viên: Trong bộ hồ sơ đề cử gửi UNESCO, kế hoạch bảo vệ với 7 nhóm nhiệm vụ được đánh giá là điểm mạnh. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch sẽ triển khai những bước đi cụ thể nào nhằm hỗ trợ sinh kế, mở rộng thị trường và tạo điều kiện để đội ngũ nghệ nhân gắn bó lâu dài với nghề, thưa Thứ trưởng?
Tiến sĩ, Kiến trúc sư Hoàng Đạo Cương, Thứ trưởng Văn hóa, Thể thao và Du lịch: Trong kế hoạch bảo vệ gồm 7 nhóm nhiệm vụ, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch dành sự tập trung lớn cho các giải pháp tạo sinh kế bền vững và mở rộng thị trường tiêu thụ. Trước hết, Bộ sẽ phối hợp với tỉnh Bắc Ninh xây dựng mô hình sản xuất kinh doanh phù hợp với điều kiện của nghề, giúp nghệ nhân duy trì thu nhập ổn định. Việc hỗ trợ bao gồm hướng dẫn tiếp cận vốn ưu đãi, đầu tư cải thiện cơ sở sản xuất, và tổ chức các lớp bồi dưỡng kiến thức về thị trường, quảng bá, truyền thông số.
Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng sẽ thúc đẩy phát triển chuỗi sản phẩm gắn với bản sắc Đông Hồ, từ tranh truyền thống đến dòng sản phẩm ứng dụng như đồ trang trí, quà tặng, ấn phẩm mỹ thuật. Khi thị trường rộng hơn, nghề có thêm động lực để duy trì hoạt động thường xuyên và thu hút lực lượng trẻ. Bên cạnh đó, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch sẽ xây dựng các chương trình xúc tiến thương mại, đưa sản phẩm đến các hội chợ, triển lãm, lễ hội văn hóa trong nước và quốc tế, giúp tranh dân gian Đông Hồ tiếp cận nhóm khách hàng đa dạng hơn.
Một nhiệm vụ quan trọng khác là tạo cơ chế đồng hành lâu dài với nghệ nhân. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch sẽ tiếp tục hoàn thiện chính sách đãi ngộ theo hướng thiết thực, bao gồm hỗ trợ y tế, trợ cấp định kỳ, cấp danh hiệu phù hợp với mức độ cống hiến, và tạo điều kiện để nghệ nhân tham gia các hoạt động giảng dạy, trình diễn, sáng tác. Những giải pháp này hướng tới mục tiêu giúp nghệ nhân yên tâm gắn bó với nghề, đồng thời tạo ra môi trường thuận lợi để những giá trị của tranh dân gian Đông Hồ được gìn giữ và phát triển một cách bền vững.
Phóng viên: Việc UNESCO khuyến nghị Việt Nam đưa di sản vào giáo dục chính quy và phi chính quy là một hướng đi mới. Thứ trưởng đánh giá triển vọng và lộ trình tích hợp nghề làm tranh dân gian Đông Hồ vào các chương trình giáo dục trải nghiệm dành cho thế hệ trẻ như thế nào?
Tiến sĩ, Kiến trúc sư Hoàng Đạo Cương, Thứ trưởng Văn hóa, Thể thao và Du lịch: Khuyến nghị của UNESCO về việc tích hợp di sản vào giáo dục chính quy và phi chính quy tạo ra cơ hội để tranh Đông Hồ được tiếp cận một lớp khán giả trẻ rộng lớn, bền vững và có ảnh hưởng dài hạn. Nghề tranh mang trong mình hệ thống tri thức đặc sắc từ kỹ thuật làm giấy điệp, chế tác màu tự nhiên, kỹ nghệ khắc ván, tư duy tạo hình đến triết lý dân gian phản ánh nếp sống, lễ tục, nhân sinh quan Việt Nam. Đây là chất liệu giàu sức gợi, rất phù hợp để đưa vào môi trường giáo dục nhằm phát triển năng lực quan sát, thẩm mỹ, yếu tố văn hóa lịch sử và khả năng sáng tạo của học sinh.
Về triển vọng, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đánh giá tranh Đông Hồ đáp ứng tốt yêu cầu tích hợp vào chương trình mới của ngành giáo dục, vốn chú trọng phát triển phẩm chất, năng lực và trải nghiệm thực hành. Khi học sinh được tiếp xúc trực tiếp với quy trình làm tranh, các em có cơ hội khám phá tính đa dạng của chất liệu tự nhiên, hiểu được sự kỳ công của kỹ thuật thủ công, đồng thời tiếp cận tư duy tạo hình mang đậm bản sắc Việt. Những yếu tố này giúp nghề trở thành nguồn học liệu sinh động, giàu tính khám phá và có khả năng nuôi dưỡng tình yêu đối với di sản.
Về lộ trình triển khai, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch sẽ phối hợp chặt chẽ với Bộ Giáo dục và Đào tạo để xây dựng bộ học liệu chuẩn, gồm tài liệu số, video mô phỏng kỹ thuật, giáo án dành cho giáo viên và tài liệu hướng dẫn học sinh. Ở bậc Tiểu học, trọng tâm là trải nghiệm trực quan: Tìm hiểu màu sắc tự nhiên, làm quen với giấy điệp, thử in các mảng màu theo phương pháp thủ công. Ở bậc Trung học cơ sở và Trung học phổ thông, mức độ nâng cao hơn qua việc tìm hiểu hệ thống đề tài, cấu trúc tạo hình, ký hiệu dân gian và giá trị thẩm mỹ của từng dòng tranh. Với các trường mỹ thuật, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch sẽ khuyến khích xây dựng học phần chuyên sâu, tiếp cận trực tiếp kho ván khắc gốc, so sánh kỹ thuật giữa tranh Đông Hồ và các dòng tranh truyền thống khác.
Bên cạnh chương trình chính quy, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch định hướng mở rộng hệ sinh thái giáo dục phi chính quy thông qua các xưởng thực hành, workshop dài hạn, trại sáng tác dành cho học sinh, sinh viên, và các dự án nghệ thuật được dẫn dắt bởi nghệ nhân. Các hoạt động này giúp nghệ nhân trở thành chủ thể truyền thụ tri thức một cách tự nhiên và hiệu quả, góp phần duy trì kỹ nghệ trong đời sống hiện đại. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng dự kiến kết hợp các thiết chế văn hóa, bảo tàng và trung tâm nghệ thuật để tổ chức tour học tập, trải nghiệm tương tác và triển lãm dành riêng cho lứa tuổi trẻ.
Nếu các bước được triển khai nhất quán, việc đưa tranh dân gian Đông Hồ vào giáo dục sẽ tạo ra một nền tảng mới, giúp thế hệ trẻ hiểu sâu giá trị truyền thống, tạo động lực để họ tham gia bảo vệ di sản một cách tự nguyện và có trách nhiệm. Đây là hướng đi giúp nghề được duy trì dài hơi, vừa củng cố tri thức nghề, vừa mở ra cơ hội phát triển bền vững trong tương lai.
