Kỳ vĩ “Long Môn Thạch quật”

Đến với “Long Môn Thạch quật”, nơi hàng nghìn hang động lớn nhỏ chứa đựng hàng vạn pho tượng cùng bia ký - kinh văn được kỳ công tạc thẳng vào đá núi, cảm xúc của tôi gói gọn cả trong hai từ: choáng váng và thán phục!

Bảo tàng điêu khắc đá ngoài trời độc đáo

“Long Môn Thạch quật” - hang đá Long Môn nằm ở thành phố Lạc Dương, tỉnh Hồ Nam. Miền đất được mệnh danh là “cái nôi của nền văn minh Hoa Hạ” này được xếp vào danh sách “tứ đại cố đô” nổi tiếng nhất trong chiều dài lịch sử Trung Quốc, sánh vai cùng những cái tên “danh bất hư truyền” như Trường An-Bắc Kinh và Nam Kinh.

Nguồn gốc cái tên Long Môn (mang nghĩa Cổng Rồng) xuất phát từ hình thái địa lý, nơi hai sườn núi ôm ấp dòng Y Hà - một chi lưu của sông Hoàng mềm mại xen giữa. Được tạo nên từ dáng sông cùng thế núi, Long Môn giống hệt một cánh cổng vòm bay bổng, thăng hoa.

Được coi là cái nôi của nghệ thuật chạm khắc tượng Phật và hang động Phật giáo của Trung Hoa, câu chuyện về hang đá Long Môn bắt đầu vào thế kỷ thứ V, khi vị vua thứ tư của triều đại Bắc Ngụy Hán Văn Đế chứng kiến cảnh tượng thần kỳ “hoa sen trên đỉnh núi”. Niềm tin tâm linh thôi thúc ông xây dựng Cổ Dương - hang động đầu tiên trong quần thể Long Môn và đặt bước chân đầu tiên cho một hành trình sáng tạo nghệ thuật và kiến trúc Phật giáo đồ sộ. Trải qua hơn 4 thế kỷ, Long Môn in đậm dấu ấn thăng trầm của nhiều triều đại phong kiến Trung Quốc, từ Bắc Ngụy - Đông Ngụy - Tây Ngụy đến Bắc Tề - Bắc Chu rồi nhà Đường. Mỗi triều đại đều góp phần tô điểm cho quần thể bằng những công trình kiến trúc, tác phẩm nghệ thuật độc đáo, phản ánh niềm tin, phong cách sáng tạo và bản sắc văn hóa đặc trưng của thời đại mình.

Không chỉ là bảo tàng nghệ thuật điêu khắc Phật giáo ngoài trời giá trị bậc nhất, hang đá Long Môn còn lưu giữ rất nhiều tư liệu lịch sử vô giá thuộc nhiều lĩnh vực: từ tôn giáo, mỹ thuật, thư pháp, âm nhạc đến trang phục, y dược, kiến trúc... Cột mốc lịch sử thư pháp Trung Hoa “Long Môn mười hai phẩm” cũng tập trung tại đây, với thân bia đại diện thời Ngụy, nét chữ mạnh mẽ cứng cáp được coi là tinh hoa nghệ thuật tạc khắc bia đá. Chỉ tính riêng vách tường phía ngoài lối vào động Dược Phương đã khắc tới 140 bài thuốc điều trị đủ các chứng bệnh, từ nguy kịch đến cảm lạnh thông thường. Nhiều khám Phật được lưu giữ trong động Cổ Dương là những tư liệu quý giá để nghiên cứu nghệ thuật thư pháp và điêu khắc thời Bắc Ngụy.

Không những thế, các phát hiện khảo cổ tại đây đã cung cấp nhiều thông tin quý giá về quá trình phát triển Phật giáo trong khu vực. Từ các tượng Phật, phù điêu đến các bản khắc chữ viết cổ đã chứng tỏ sự đa dạng về phong cách nghệ thuật, các luồng ảnh hưởng văn hóa cùng với sự thay đổi về kiến trúc và tôn giáo qua các triều đại. Các tác phẩm điêu khắc tại đây còn thể hiện quá trình ảnh hưởng của Phật giáo Ấn Độ và nhiều nền văn hóa khác.

Kho báu nghệ thuật Phật giáo vô giá

Hành trình khám phá hang đá Long Môn sẽ đưa du khách đến với những cái tên nổi bật gắn với thời Bắc Ngụy như các động Cổ Dương, Tân Dương, Liên Hoa hay chùa Phụng Tiên, động Vạn Phật của đời Đường.

Nhìn từ xa, từng đoạn vách núi trổ ra chi chít những ô lớn nhỏ như cửa sổ, từ kích thước nhỏ xíu 20x20cm cho đến kích thước “khổng lồ” 30x30m. Ngó vào bên trong từng khoảng trống, du khách có thể thỏa sức ngắm nghía từ bức tượng tí hon chỉ 2,5cm đến pho Đại Nhật Như Lai sừng sững ở trung tâm Phụng Tiên Tự với chiều cao 17m, chỉ riêng đôi tai đã đạt kích cỡ gần 2m.

Hang động nào cũng thường có một tác phẩm điêu khắc kích cỡ lớn đặt ở vị trí trung tâm. Bên trên mái vòm, hai bên phải trái hay trong các hốc tường đều phủ kín các bức phù điêu chạm khắc với mật độ phân bố dày đặc. Trước khi tới Long Môn, tôi từng nghi ngờ về độ chính xác của con số thống kê hơn 100 nghìn pho tượng mà quần thể này sở hữu. Nhưng sau được tận mắt chiêm ngưỡng, tôi bất ngờ nhận ra, chỉ đếm cho hết số tượng trong động Vạn Phật (nghe nói lên tới hàng nghìn) hay động Liên Hoa (nơi mái vòm chạm khắc hoa sen với nhiều tiên nữ bay lượn chung quanh) cũng là điều quá khó!

Choáng ngợp trước kích thước khổng lồ của quần thể tượng Phật và kính nể bàn tay tài hoa cùng sức sáng tạo phi thường của những nghệ nhân tạo tác là cảm xúc của mọi du khách, khi đặt chân vào ngôi chùa lộ thiên mang tên Phụng Tiên Tự. Ngôi cổ tự nghìn năm này là điểm nhấn kiến trúc đầy quyến rũ mà du khách có thể trầm trồ chiêm ngưỡng từ phía bên kia sông. Những bức tượng chạm khắc tinh xảo, tạo hình tuyệt đẹp với kích cỡ khổng lồ cao hàng chục mét phủ kín cả ba mặt động. Này là vị Đại Nhật Như Lai với gương mặt thông thái, đầy nhân hậu. Này là tượng Thiên Vương với tạo hình lạ lẫm, tay nâng tòa tháp, yêu quái bị thu phục nằm dưới chân. Này là vị A-nan - đại đệ tử có trí nhớ siêu phàm đã ghi chép và biên soạn toàn bộ kinh Phật...

Rất may là qua bao biến thiên lịch sử, quần thể 9 tác phẩm điêu khắc đỉnh cao tại đây được lưu giữ gần như nguyên vẹn (trừ một pho A-nan bên trái đã hư hỏng phân nửa). Mặc dù giai thoại lưu truyền về pho Đại Nhật Như Lai mang gương mặt của vị nữ đế duy nhất trong lịch sử Trung Hoa Võ Tắc Thiên thường được cho là nguyên nhân khiến hang đá Long Môn bị các triều đại sau chủ tâm phá hoại khá nhiều, thần thái tuyệt đẹp cùng nụ cười hiền hòa của kiệt tác này không hề bị xâm hại.

Điểm nổi bật của quần thể Long Môn chính là kiến trúc kết hợp giữa các yếu tố tôn giáo truyền thống Phật giáo với nghệ thuật điêu khắc đá độc đáo. Hàng nghìn không gian được khoét vào đá núi, mỗi nơi đều chứa đựng các tác phẩm điêu khắc tinh xảo thể hiện đời sống tâm linh, các câu chuyện Phật giáo, các tượng Phật, Bồ Tát, hộ pháp và các phù điêu mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc. Chất liệu đá tự nhiên và kỹ thuật điêu khắc tinh túy đạt tới đỉnh cao đã giúp các tác phẩm hòa quyện cùng cảnh quan thiên nhiên, tạo cảm giác linh thiêng nhưng gần gũi.

Các phù điêu, tượng hộ pháp, Bồ Tát được tạo hình sắc nét đến từng chi tiết nhỏ như lông mày, mắt, tay, chân, giúp truyền đạt các thông điệp đạo lý một cách sinh động và chân thực. Từng áng mây, hoa văn cùng biểu cảm sống động trên gương mặt, dáng ngồi được tái hiện tuyệt đẹp trong từng nét chạm, từng đường nét uốn lượn uyển chuyển, phản ánh trình độ kỹ thuật điêu khắc đỉnh cao đã khiến các tác phẩm này trở thành kiệt tác vượt thời gian, góp phần làm nên danh tiếng của hang đá Long Môn trong cộng đồng yêu nghệ thuật quốc tế.

Đẹp thế, giá trị thế mà phải chứng kiến quá nhiều dấu tích đập phá, hủy hoại in hằn trên biết bao tác phẩm điêu khắc đá là điều gây xót xa và tiếc nuối nhất với số đông du khách tham quan. Long Môn đã từng có được hình hài rực rỡ, cực thịnh vào thời Đường. Rồi số lượng các pho tượng bị cướp phá trong chiến tranh, bị lấy mất phần đầu và đập bỏ nhiều chi tiết tay chân trong những biến cố lịch sử, bị các nhà sưu tập cổ vật phương Tây săn lùng ngày càng nhiều. Không ít tác phẩm từng làm nên vẻ đẹp cho quần thể giờ hiện diện trong một số bảo tàng nghệ thuật tại Mỹ và Nhật Bản như Metropolitan (New York), Nelson Atkins (Kansas)...

Đến Long Môn, tôi nghe được một câu rất hay, “Thiên quật vi hộ, thái bình vô ưu” (ngàn hang động như nghìn lời chúc phúc cho an lạc nhân gian). Đứng trước những kiệt tác được khắc tạc vào đá núi, con người như được soi rọi tâm linh, thấu hiểu sự bao la của vũ trụ.