Trong dọc ngang bàn cờ một Hà Nội, nghìn năm trước có tên Thăng Long, còn bao nhiêu phố mang chữ Hàng phía trước? Hình như là khoảng 80, có khi là 78 mà có một số đã mất đi thành ra phố khác.
Dọc một con đường, ta thấy có Hàng Ðào (từng làm nghề nhuộm đỏ), Hàng Ngang, tiếp đến Hàng Ðường, Hàng Gạo, thẳng lên Hàng Giấy, quặt sang hai bên là Hàng Bạc, Hàng Bồ (có một đoạn là Hàng Dép), Hàng Buồm, Hàng Cá, Hàng Mã, Hàng Chiếu, Hàng Khoai, Hàng Ðậu, Hàng Than... (Hàng Than là Ðông Bộ Ðầu thời Nhà Trần, còn gọi là Bến Ðá - phường Thạch Khối, Thạch Tân).
Một dọc phố khác: Hàng Gai (bán lưới đánh cá làm bằng sợi gai vì gần hồ Thái Cực), Hàng Bông có Hàng Bông Ðệm, Hàng Bông Lờ, Hàng Bông Cửa Quyền. Hai bên có Hàng Mành, Hàng Hòm, Hàng Nón, Hàng Trống (còn gọi là Hàng Thêu), rẽ một chút là Hàng Hành, rồi Hàng Da, Hàng Ðẫy. Khu phố cổ nhiều hàng nhất: Hàng Thiếc, Hàng Ðiếu, Hàng Ðồng, Hàng Bát Sứ, Hàng Bát Ðàn, Hàng Vải Thâm, Hàng Sắt, Hàng Bừa (nay là Lò Rèn), Hàng Rươi, Hàng Lược, Hàng Chai (chính ra là Ngõ Chè Chai mới chính xác), Hàng Cân, Hàng Sơn (món ngon chả cá đã chiếm lấy tên này, thành ra phố Chả Cá).
Nhiều phố khác nữa như Hàng Quạt nằm trên phố Hàng Ðàn cũ, còn Lương Văn Can lại nằm đè lên phố Hàng Quạt. Hàng Bún nằm tít phía Quán Thánh, trong khi Hàng Cháo dạt sang gần Sân vận động Hàng Ðẫy.
Phố Hàng Ðũa xưa nay là phố Ngô Sỹ Liên. Còn Hàng Khay lại nằm kề bên hồ Gươm, trong khi Hàng Giò là đầu phố Bà Triệu. Và Bách hóa Tràng Tiền chính là đất phố Hàng Bài.
Có hai phố Hàng Vôi nay một vẫn là Hàng Vôi, một là Lý Thái Tổ. Hai phố Hàng Mã, một là Hàng Mây thành Mã Mây. Hai phố Hàng Gà, một nối vào Hàng Cót và một chính là đầu Phố Huế, từng là cái chợ chiều họp chớp nhoáng, có rau cỏ, con cá con gà bán mua vội vã.
Lại còn Hàng Tre nối với Hàng Sũ, ăn ngang là Hàng Dầu buôn bán dầu ăn, dầu thắp, nay có hàng cây hoa sưa rất đẹp nở trắng muốt về mùa xuân. Cùng quãng này còn có Hàng Mắm, Hàng Muối, Hàng Trứng, Hàng Chĩnh, toàn những phố ngắn và nhà nhỏ bé, vừa thấp vừa nông. Phố Hàng Giầy có cửa hàng bán bánh trôi nóng vào buổi tối, đi một đoạn là phố Hài Tượng, tức nơi ở của những người thợ làm giày dép, hài.
Sau phố Hàng Gai có ngõ Hàng Chỉ, cũng như phố Quán Thánh có phố Hàng Bún.
Có bao nhiêu phố còn tên như Hàng Chuối là bãi trồng chuối để nuôi voi, Hàng Ðiếu bán mứt sen và trà khô, Hàng Cân buôn bán giấy, bìa, Hàng Phèn có thịt bê thui, Hàng Cót không ai buôn cót, Hàng Chiếu vẫn bán chiếu, Hàng Rươi không bán rươi... nhưng nhiều phố đã mất tên.
Hàng Cỏ không còn ai buôn cỏ mà đã có nhà ga xe lửa, đó là phố Trần Hưng Ðạo. Ðầu Hàng Buồm có ngõ Hàng Thịt. Hàng Ðẫy thành phố Nguyễn Thái Học xe đi một chiều. Hàng Bừa không làm răng bừa nữa mà sản xuất đồ sắt như cửa cuốn, Hàng Lọng không còn nhà nào làm ô, làm tán, làm tàn, làm lọng, nó là khúc đầu tiên của con đường thiên lý xuôi Nam. Hàng Kèn là đầu phố Quang Trung. Hàng Chè là đầu phố Cầu Gỗ giáp với Hàng Ðào, còn Hàng Cau là đầu phố Hàng Bè, giáp với Hàng Mắm.
Riêng phố Hàng Sơn từng bán sơn ta từ Phú Thọ chuyển về, đựng vào những cái "nải" bằng tre đan, có sơn nên nó thành thùng kín. Ðầu thế kỷ 19 có nhà họ Ðoàn nghĩ ra món ăn ngon: Chả cá, và từ đó chính quyền cũng chịu thua gia đình này, đành chấp nhận phố này mang tên Chả Cá, mà Hàng Sơn không còn nữa.
Hàng Trống nay cũng không còn ai làm nghề bưng trống, tiện tang trống cho trẻ hay làm thứ trống ếch bịt bằng da dê... nó từng có tên Hàng Thêu vì ngoài nghề vẽ tranh, người dân ở đây còn có thêu nổi tiếng.
Phố Hàng Bún một thời có tên là Hàng Mụn, là mụn bằng vải cũ để vá quần áo.
Hiện nay, Hàng Thùng không còn ai ghép thùng gỗ, loại thùng gánh nước, đựng nước mắm, làm chậu giặt, mà là phố bán lòng lợn nóng mỗi ngày.
Vào những năm đầu thế kỷ 20, một lớp trẻ em Hà Nội được gửi đến Trường Nguyễn Du phố Hàng Vôi học chữ Quốc ngữ. Sau này, lớp ấy có rất nhiều người thành danh. Không ai gọi là Trường Nguyễn Du mà đều gọi là Trường Hàng Vôi, nó là Hàng Vôi trên, và nay là phố Lý Thái Tổ, có Cung Thiếu nhi to rộng.
Ðã có Hàng Bát Sứ lại có Hàng Bát Ðàn, đúng là chỉ Hà Nội mới có. Ngày nay lớp các em không biết chiếc bát đàn như thế nào, chứ xưa thì rõ lắm, nó là bát bằng sành, miệng hơi loe, chỉ nhà nghèo mới quen dùng, còn bát sứ là của người giàu, ít ra là khá giả, trung lưu. Ngày nay, phố Bát Ðàn có mấy hiệu phở ngon nổi tiếng, từ phở nước đến phở xào.
Trại Hàng Hoa nay cũng đã lặn chìm vào lòng đất. Nó là đầu dốc Ngọc Hà, cạnh Vườn Bách Thảo, mà từ chỗ này Khái Hưng và Nhất Linh đã sáng tác tiểu thuyết "Gánh hàng hoa" nổi tiếng một thời, được dựng thành phim với nội dung trong sáng về người con gái Hà Nội bán hoa nuôi chồng ăn học...
Phố Hàng Chai như trên đã nói, thật ra đây là một ngõ nhỏ, bề rộng chưa đầy 2 mét, từng là nơi chiều chiều các bà đi rong buôn bán các loại phế phẩm, lông gà lông vịt, chai lọ cũ, sắt vụn đồng nát, vỏ bao đựng chè tàu bằng thiếc, bằng thủy tinh, gọi chung là các bà "đồng nát, chè chai lông vịt" tụ tập, vì thế mà ngõ này mang tên ngõ Chè Chai. Không hiểu sao sau này người ta gọi nó là phố Hàng Chai, cũng như bỏ cái tên phố Hàng Ðũa, một nét đặc biệt của người Việt Nam, người Viễn Ðông, ăn cơm bằng đũa mà không ăn bằng thìa, bằng dĩa hoặc ăn bốc.
Ngày nay, các phố có chữ Hàng đó là hầu như không còn một phố nào sản xuất hoặc buôn bán mặt hàng nó từng mang tên ấy nữa. Hàng Than là phố có gần trăm cửa hàng bán bánh cốm chứ không ai buôn than. Hàng Bè xưa buôn bè tre bè nứa, nhưng sông Hồng cứ mỗi ngày lùi xa ra phía ngoài một tý, nay Hàng Bè nằm sâu trong bờ, nên việc buôn bán là không thể.
Hơn trăm năm trước, cả khu vực phố Cầu Gỗ, Hàng Bè, ngõ Hàng Ðào còn là lòng hồ Hàng Ðào, tức hồ Thái Cực, cạnh hồ có chiếc cầu gỗ nhỏ thuận tiện cho người đánh cá đi về, nên khi lấp hồ, mới có tên phố Cầu Gỗ. Và phố Hàng Gai có tên vậy vì là nơi bán dây câu, lưỡi câu cùng vó te: lưới rê, lưới quét, tất cả đều bằng sợi gai, kể cả những con gai dùng cho công việc đan lưới mới hay vá lưới cũ. Nay thời đại mới, vượt qua một thời buôn giấy, khắc con dấu, bán đồ điện, phố Hàng Gai thành phố bán tơ tằm, phục vụ khách nước ngoài.
Một ngày nào đó, ta đi lang thang trên các phố mang tên chữ Hàng như thế ta mới thấy hồn ta, tình ta lâng lâng như vừa có gì ta nhận, ta được. Ðó là những món ta ăn hằng ngày: khoai, đậu, là chiếc bát đôi đũa, là đôi giày, mảnh vải, là cây bút, tờ giấy, cho chí cây đàn, chiếc quạt, củ hành, chiếc điếu...
Ðược sống cùng Hà Nội như thế, từ phố cổ hàng trăm năm ra đến những con đường dài rộng như Láng - Hòa Lạc, như cầu Thăng Long, đường số 5... hồn ta lâng lâng là đương nhiên vậy.
Nhà văn BĂNG SƠN
