Hơn mười năm trước, từ hiện tượng comic (truyện tranh Âu - Mỹ) và manga (truyện tranh Nhật Bản) “làm mưa làm gió” trong bạn đọc trẻ, một số nhà xuất bản đã chủ động triển khai kế hoạch truyện tranh hóa lịch sử Việt Nam với phong cách trẻ trung, sinh động, tạo ra sự hấp dẫn để từ đó gợi mở, khuyến khích người trẻ đến với lịch sử dân tộc. Khởi đầu là Nhà xuất bản (NXB) Trẻ với bộ Lịch sử Việt Nam bằng tranh gồm hơn 50 tập, tái hiện lịch sử đất nước từ thời đại đồ đá, đồ đồng đến thời Hùng Vương dựng nước; qua hàng nghìn năm Bắc thuộc đến thời kỳ độc lập tự chủ với các triều đại Ngô, Đinh, Lê, Lý, Trần, Lê, Nguyễn, kết thúc là hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, chống đế quốc Mỹ. NXB Kim Đồng cũng ghi dấu ấn với các tác phẩm: Thành Rồng (về lịch sử vị Hoàng đế đầu tiên chọn Thăng Long làm kinh đô và các anh hùng, danh nhân đã gắn bó với mảnh đất văn hiến này); Cậu bé Rồng (ca ngợi trí thông minh, lòng quả cảm của người Việt)… Các bộ truyện tranh lịch sử Việt Nam nhanh chóng thu hút sự quan tâm của bạn đọc, một số cuốn được tái bản trong thời gian ngắn, có cuốn tái bản hơn 10 lần mà bạn đọc vẫn tìm mua. Khoảng 5 năm trở lại đây, truyện tranh lịch sử có thêm sự tham gia của một số cơ quan, tổ chức như NXB Đại học Sư phạm, Công ty Phan Thị, Công ty Đông A,… với những bộ sách tiêu biểu: Bác Hồ sống mãi, Thần đồng đất Việt, Truyện hay sử Việt, Danh nhân lịch sử, Danh nhân văn hóa… Mới đây nhất, truyện tranh Long Thần Tướng trở thành tâm điểm chú ý của độc giả trẻ với hơn 2.000 lượt người đặt mua trước khi sách chính thức ra mắt, 10.000 bản được bán sau khi xuất bản; cuối tháng 2 vừa qua, cuốn sách giành giải Bạc tại cuộc thi truyện tranh quốc tế lần thứ 9 do Nhật Bản tổ chức.
Vậy điều gì đã khiến các cuốn sách trở nên hấp dẫn? Như Long Thần Tướng chẳng hạn, đó là truyện tranh dã sử lấy bối cảnh nước Đại Việt thời nhà Trần, qua lối kể chuyện sinh động, cuốn sách ca ngợi tinh thần yêu nước của người Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên - Mông. Và cuốn sách dựa trên các sự kiện lịch sử, thể hiện xúc tích dưới hình thức truyện tranh được chăm chút kỹ lưỡng về mỹ thuật như Long Thần Tướng đã đáp ứng được nhu cầu của bạn đọc trẻ. Có thể nhận thấy điều tạo nên sức thu hút của các tác phẩm loại này chính là cách thức chuyển tải hấp dẫn, dễ đọc, dễ nhớ, thiết thực đáp ứng nhu cầu tìm hiểu lịch sử đất nước, để khơi dậy lòng tự hào dân tộc,… Như bạn đọc Nguyễn Duy chia sẻ: “Hẳn ai trong chúng ta cũng đều tự hào về những trang lịch sử hào hùng của dân tộc. Nhưng lịch sử thì quá khô khan và khó nhớ. May mắn là nhà xuất bản đã cho ra mắt bộ Lịch sử Việt Nam bằng tranh, giúp đỡ chúng ta trong vấn đề tìm hiểu và ghi nhớ lịch sử nước nhà”. Còn bạn đọc Nguyễn Minh Thu tâm sự: “Ngày xưa đi học mình rất ngán môn lịch sử nhưng vẫn mong sẽ có ngày ai cũng thích tìm hiểu, thuộc làu làu sử Việt. Thế nên gặp bộ sách lịch sử bằng tranh, mình đã xem thử và mua về cho các bé nhà mình. Sách viết đơn giản nhưng rõ ràng, dễ đọc, dễ thấm”.
Không chỉ tìm đọc qua các cuốn truyện, nhiều bạn trẻ còn mong muốn chung tay giới thiệu sử Việt một cách phong phú qua hình thức khác. Năm 2013, một clíp đồ họa độc đáo tóm lược ngắn gọn lịch sử đất nước chỉ trong 10 phút do nhóm sinh viên Trường đại học Công nghệ Sài Gòn thực hiện đã thu hút sự quan tâm của rất nhiều người. Sau hai ngày đăng tải trên in-tơ-nét, clíp thu hút 77.000 lượt người xem và hơn 9.000 người thích. Nhiều bình luận bày tỏ sự thích thú, ngưỡng mộ đối với nhóm thực hiện; vì độ dài chỉ 10 phút nhưng clíp đã tổng hợp được kiến thức lịch sử dựng nước, giữ nước của dân tộc suốt mấy nghìn năm. Có thể đọc các nhận xét của độc giả: “Nếu học sinh phổ thông được dạy lịch sử bằng những đoạn vi-đê-ô như thế này thì đã chẳng có chuyện học sinh học dốt lịch sử như bây giờ”, “sau này cho con học những clíp như thế mới dễ nhớ, dễ hiểu, tổng quan, sinh động”. Cũng theo xu hướng này, gần đây Phạm Vĩnh Lộc (sinh năm 1990) thực hiện một chuyến đi xuyên Việt trong một năm để tìm tư liệu viết lịch sử “theo cách của mình”. Với tác phẩm đầu tay là clíp ngắn có nhan đề Vương triều nhà Trần, Phạm Vĩnh Lộc nhận được phản hồi tích cực từ cộng đồng mạng. Tiếp nữa là Bùi Hải Bình (sinh năm 1991) lại đam mê vẽ minh họa truyện lịch sử. Dù mỗi bức tranh tái hiện nhân vật lịch sử nổi tiếng trong triều đại Lê sơ thường phải mất từ 1 đến 2 tuần mới hoàn thành, nhưng Bùi Hải Bình vẫn rất hào hứng, say mê. Theo Bình, anh không hề đơn độc vì từ việc tham gia dự án vẽ tranh cho các cuốn sách có yếu tố lịch sử, Bình được gặp gỡ, trao đổi, học hỏi từ nhiều bạn trẻ có chung tâm huyết phục dựng lịch sử nước nhà, để lịch sử nước nhà ngày càng gần gũi hơn với mọi người. Trên thực tế, chúng ta không thiếu các bộ sách về lịch sử dân tộc được biên soạn công phu, tuy nhiên không phải cuốn nào cũng thu hút sự quan tâm của độc giả, nhất là bạn đọc trong giới trẻ. Từ hiện tượng kể trên có thể đặt câu hỏi: Phải chăng khi lịch sử nước nhà được chuyển tải qua các cuốn truyện tranh, các vi-đê-ô clíp,... đã tạo ra sức lôi cuốn, hấp dẫn riêng? Bởi với cách thức này, lịch sử không hiển hiện qua bài học nặng nề với sự kiện, con người được mô tả ít sinh động, với những số liệu lịch sử khô khan khó nhớ, mà được thể hiện ngắn gọn, hấp dẫn qua hình ảnh sinh động, dễ được lưu giữ trong tâm trí độc giả, và khuyến khích họ tiếp tục tìm hiểu.
Trở về với sử Việt qua những cuốn truyện tranh, các vi-đê-ô clíp đưa tới một điều khá bất ngờ là không chỉ thu hút sự quan tâm của giới trẻ, mà còn thu hút cả người lớn tuổi với mong muốn tìm hiểu, hệ thống lại các tri thức, sự hiểu biết về tiến trình lịch sử đất nước. Sự quan tâm ngày càng nhiều của độc giả đối với truyện tranh, vi-đê-ô clíp về lịch sử là tín hiệu đáng mừng, giúp xua tan phần nào nỗi âu lo về hiện tượng “người Việt không biết, không thuộc sử Việt”, đồng thời cũng đặt ra một thách thức với sản phẩm loại này. Dẫu thế này thì các cuốn sách, các vi-đê-ô clíp đó cũng không được ra đời nhằm chạy theo yếu tố giải trí đơn thuần, mà đòi hỏi sự chính xác về sử liệu, và tranh minh họa phải phản ánh chân thực về mỗi thời kỳ, sự kiện, con người lịch sử được đề cập. Điều này lý giải vì sao nhóm tác giả của Long Thần Tướng mời nhà nghiên cứu Trần Quang Đức làm cố vấn lịch sử cho bộ truyện của mình. Nhờ đó, hình ảnh, đặc điểm văn hóa, ngôn ngữ đặc trưng của người Việt xưa như tục nhuộm răng, đóng khố, xăm mình, cùng những bộ áo mão, phục sức đặc trưng của thời Trần được thể hiện thuyết phục trong mỗi trang sách. Và để thực hiện bộ truyện tranh Truyện hay sử Việt, hai tác giả trẻ Trương Huỳnh Như Trân - Nguyễn Thanh Nhàn phải bỏ ra hàng tháng trời đọc và tìm tòi trong Đại Việt sử ký toàn thư, Lam Sơn thực lục, Đại Nam thực lục… để tránh những sai sót đáng tiếc hoặc không đáng có, khi thể hiện câu truyện lịch sử qua tranh minh họa.
Có thể nói, sự nhiệt tình đón nhận của độc giả trẻ với các truyện tranh, vi-đê-ô clíp về lịch sử thời gian qua đã đưa tới một số gợi ý bổ ích cho ngành giáo dục và đào tạo khi triển khai việc dạy và học môn lịch sử trong trường phổ thông, góp phần tiến tới chấm dứt tình trạng thầy đọc - trò chép để học thuộc lòng, kiến thức áp đặt nặng nề, thiếu gợi mở, thiếu hấp dẫn, khiến học sinh ngày càng “sợ học môn sử”; mà hệ quả là nhiều học sinh học môn lịch sử mang tính đối phó, chủ yếu để có điểm khi làm bài kiểm tra, dự các kỳ thi, cho nên học trước quên sau. Thời gian qua, những việc làm nỗ lực lấy lại vị thế, vai trò môn lịch sử trong trường phổ thông, giúp học sinh bồi đắp tình yêu lịch sử nước nhà đã được tổ chức tại một số trường học dưới hình thức như thi kể truyện lịch sử, nhưng sức hấp dẫn, lôi cuốn của các cuộc thi này còn hạn chế. Năm 2005, từ mong muốn giúp học sinh nắm vững, hiểu sâu hơn các tri thức, nhân vật lịch sử trong sách giáo khoa từ bậc tiểu học đến THPT và góp phần làm phong phú thêm mảng sách tham khảo môn lịch sử, NXB Giáo dục đã phát động cuộc thi biên soạn truyện tranh lịch sử theo sách giáo khoa hiện hành dành cho người Việt Nam trong nước và ngoài nước. Cuộc thi kéo dài trong 5 năm, đã nhận được sự tham gia của hơn 1.800 tác giả với 300 tác phẩm được chọn. Sau cuộc thi, 220 tác phẩm truyện tranh được xuất bản, trong đó có 27 truyện dành cho học sinh tiểu học in song ngữ Việt - Anh kèm đĩa CD. Tuy nhiên đến nay, mức độ lan tỏa của các tác phẩm đoạt giải chưa sâu rộng trong cộng đồng; bên cạnh đó, một số hoạt động tương tự của NXB Giáo dục nói riêng, Bộ Giáo dục và Đào tạo nói chung trong việc khuyến khích học sinh yêu thích, say mê tìm hiểu lịch sử nước nhà vẫn chưa mang lại hiệu quả. Trong khi đây là điều rất cần quan tâm, bởi để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, để đào tạo con người Việt Nam trong thời đại mới, chúng ta không thể xem nhẹ môn lịch sử; vì đó không chỉ là môn học cơ bản, mà còn là môn học giúp giáo dục nhân cách, lòng yêu nước, tự hào dân tộc. Không ngẫu nhiên có ý kiến cho rằng, sự thiếu hụt kiến thức lịch sử của thế hệ là “một hiểm họa dân tộc” và đó là điều đáng phải suy nghĩ. Xu hướng tìm hiểu lịch sử qua truyện tranh hay vi-đê-ô clíp có thể là dấu hiệu rất đáng khích lệ, nhưng để lịch sử thấm sâu vào ý thức mỗi người con đất Việt, có sức lan tỏa, được trao truyền giữa các thế hệ thì cần thay đổi mạnh mẽ hơn nữa trong giáo dục, đào tạo cũng như vai trò của các ngành liên quan như truyền thông, xuất bản…
