Khi làm mẹ, tôi mới thật sự hiểu sâu về ý nghĩa của từ sinh sôi, đánh đổi và hy sinh. Mỗi ngày, tôi quét nhà ít nhất ba lần, vì không muốn gặp tóc vương vãi. Sau khi con đầu lòng chào đời, tóc tôi rụng nhiều hơn. Thấy tóc rụng mà tiếc.
Khác việc xé lịch mỗi ngày thành quán tính, việc mỗi sáng thức dậy thấy tóc mình và tóc con như tơ vương trên gối, tôi xót lắm! Cuộc sống bao thứ để tiếc và muốn giữ, làm sao xuể. Tôi từng viết câu thơ: "Những sợi tóc tự tử trên răng lược". Tóc tự tử hay cách chải giằng mạnh bức tử chúng? Không riêng tóc, tuổi thọ của những loài cây, thú vật ngày nay đều phụ thuộc vào ứng xử của loài người. Tóc trụ được trên đầu bao lâu không do khả năng của nó trên lý thuyết khoa học mà ở cách chăm sóc, sự thay đổi kiểu, loại dầu gội, đặc thù công việc, thời gian ngủ, tác động tâm lý.
Gần đây ở khu nhà tôi, cứ buổi chiều lại có một phụ nữ đi xe đạp chở cái loa cũ ở giỏ xe phía trước, vừa đi vừa rao bằng loa: "Ai tóc dài, tóc rối bán nào". Giọng rao buồn, thảm thiết. Lại còn có micrô để chị mua tóc trả lời nếu ai gọi. Chị là Hương, người làng Đông Bích (xã Đông Thọ, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh), trước làm nghề đồng nát, gần 10 năm nay chuyển sang thu mua tóc rồi mang về bán ở Bắc Ninh. Giá cả thế nào? Chị đáp: "Người ta mua để làm hàng trong nước và bán sang Trung Quốc, Thái-lan. Tóc ngắn nhất 30cm: 200 nghìn/lạng; 40cm: 250 nghìn/lạng; 50cm: 500 nghìn/lạng; 60cm: 600 nghìn/lạng. Tóc rối rẻ nhất: 20 nghìn/cân". Những cửa tiệm gội đầu đông khách cũng nhanh gì mà gom được 1 cân. Làng chị Hương trước kia đông người đi mua lông gà, lông vịt, gần 20 năm nay chuyên nghề buôn tóc. Tùy hoàn cảnh mỗi gia đình mà nhà chọn đi thu mua; nhà có nhân công thì gội, duỗi, chải tóc và hong khô. Những đứa trẻ chưa đầy một tuổi phải xa mẹ để mẹ tong tả hang cùng ngõ hẻm từ đồng bằng lên miền ngược mua tóc. Cả làng không chỉ sống đủ ăn, không ít hộ còn xây nhà tầng, đổi đời nhờ nghề buôn tóc.
Bà Phạm Thu Nga, vợ của dịch giả Lê Bá Thự nói với tôi: "Tóc là protein, mỗi lần chải, gội, tôi giữ lại hết tóc rụng, chẳng phải để bán đâu. Tôi giữ vì quý tóc mọc ra từ đầu mình".
"Cái răng, cái tóc là góc con người". Tóc - tín hiệu của cuộc sống yên bình thành thị lẫn thôn quê. Mỗi sợi tóc tựa kim giây. Thuốc nhuộm tóc hàng nghìn loại thì "che giấu thời gian" càng thuận tiện, giúp con người ta thay đổi hình thức và nếu muốn giấu tuổi, cách giấu thật hiện đại, công phu. Sợi tóc mỏng manh tải cả lịch sử của công nghiệp mỹ phẩm. Các nhà thiết kế thời trang tóc với cây kéo và các loại thuốc, gel tha hồ trổ tài biến ảo cho khách hàng. Hàng vạn câu chuyện thú vị về tóc từ cổ tích, thần thoại đến hiện thực. Có người, dù xã hội thay đổi đến đâu cũng chỉ dùng cách gội truyền thống bồ kết, hương nhu, hay gội lá mùi dịp Tết. Tóc chịu đựng cùng ta, tóc trắng sau đêm trắng âu lo đau khổ. Mầu tóc thật là màu thời gian của mỗi đời người. Một số kiểu tóc đơn giản, cổ điển xuyên qua mọi thời đại; có những kiểu tóc nhìn vào phản ánh thời gian, niên đại, đặc thù xã hội.
Mỗi sự vật đều có linh hồn. Mỗi bộ phận đều có tiếng nói. Tóc nói lên nhiều điều sau sự hiện diện tưởng như thầm lặng. Tóc phản ánh thể trạng, tuổi tác, kể cả điều kiện - hoàn cảnh sống, thói quen vệ sinh. Tóc bảo chứng lời thề (tóc thề). Nuôi tóc, giữ tóc bao thế kỷ nay đã vượt khỏi tính đơn nghĩa là do sở thích của chủ nhân, thành giao ước. Thời buổi ngày càng thực dụng, mấy ai thề bằng tóc, giữ tóc của nhau. Lớn hơn, da và tóc là yếu tố để xét nghiệm genes, xác định chủng tộc, sắc tộc.
Thời mẹ, bà tôi trở về trước, mỗi lần gội đầu, chải đầu đều cuốn tóc rụng thành cuộn nhỏ, nhét vào đâu đó hay vứt cho gọn. Tóc rối và trứng gà luộc nóng dùng để đánh gió. Mấy ai tích tóc để đánh gió hay chờ người mua. Từ thời Pháp thuộc đã có hàng rong: Ai tóc rối đổi kẹo đây! Mái tóc - vũ khí, phương tiện bằng sự biến đổi của cảnh huống sống. Tóc là dấu hiệu thông thường để nhận biết, phân biệt phái tính, giới - "phe tóc dài" để chỉ phái đẹp, một đặc sắc của nữ tính. Tất nhiên phụ nữ có thể vẫn nữ tính khi để tóc ngắn, thậm chí rất ngắn, nhưng tóc dài sẽ dễ thao tác nhiều kiểu. Tóc bay trong gió là hình ảnh hồn nhiên tự do và thơ mộng. Trong kiệt tác Truyện Kiều, Nguyễn Du lại tả tóc Thúy Kiều: "Mây thua nước tóc " đến thi sĩ đồng quê Nguyễn Bính đã nhân cách hóa cầu Trường Tiền: "Sông dài như chiếc lược ngà / Cầu cong mái tóc cung nga buông hờ". Làm sao kể hết những tác phẩm văn chương ngợi ca hay dùng tóc làm chất liệu nghệ thuật thành những tuyệt tác. Song tôi đã nhớ đoạn văn trong tùy bút Sông Đà (1960) của Nguyễn Tuân từ lần đầu đọc: "Sông Đà như một áng tóc trữ tình mà đầu tóc chân tóc ẩn trong mây trời Tây Bắc bung nở hoa ban hoa gạo". Sợi tóc "buộc" tình yêu, tình cảm và "buộc" cả đời người.
Tóc nói với mỗi chúng ta và giúp chúng ta nói với nhau nhiều hơn lời hiển ngôn. Tóc kể với chúng ta dòng chảy sự sống, chiều sâu văn hóa và lịch sử không chỉ nhìn thấy, chạm vào mà qua những tấm ảnh, bộ phim, bức họa. Người ta yêu nhau nhiều khi cũng vì yêu mái tóc và muốn rời bỏ nhau lại dùng tóc để tỏ thái độ hay lý do.
Tóc mọc hồn nhiên lúc ấu nhi. Tóc xõa qua vai thời thiếu nữ, tóc ngắn gọn gàng, khỏe khoắn. Tóc buồn vui theo tâm trạng con người. Gió vờn tóc hay tóc múa đôi với gió. Tóc chứa nặng những nghĩ suy dưới những mũ, khăn. Tóc nằm trên gối một mình mơ đôi lứa, sum vầy. Tóc hòa tấu cùng ta những bản nhạc tâm hồn. Tóc níu giữ hợp quần những phút giây hạnh ngộ. Giá trị lớn nhất của nghệ thuật là nâng con người tới sự cao thượng và đắp bồi cái Đẹp. Chẳng gì ý nghĩa hơn sống để yêu thương nhau, nhân ái với đồng loại, thiên nhiên, loài vật trong sự cống hiến. Cặp uyên ương dù cách xa chỉ hoài niệm để mong lại đến ngày "Trên tay anh đêm nào tóc em cũng ngủ" (*). Dẫu ngặt nghèo, thử thách đến đâu, nếu biết bình yên là quý nhất, thì chỉ hình ảnh ấy, chỉ cần được như thế thôi, đã hạnh phúc tuyệt vời. Sợ thời gian và không muốn mất thời gian nhiều để đỏm dáng, chăm chút ngoại hình, tôi ít soi gương; cũng không thể không soi mỗi ngày trong phòng tắm.
Nhưng hôm nay, với những sợi tóc rụng trong tay, Linh tuổi 35 trong gương đang nhìn tôi ứa lệ. Soi gương im lặng... thấy chân dung mình đối thoại cùng ta. Tóc kể chuyện đời...
