“Rốn dịch” HIV
72% ca nhiễm HIV mới được ghi nhận tại các tỉnh phía nam, trong đó riêng Đồng bằng sông Cửu Long chiếm tới hơn 36%. Hình thái lây nhiễm đã chuyển dịch từ tiêm chích ma túy, mẹ lây truyền sang con, sang chiếm 70-90% lây nhiễm qua đường tình dục ở nam quan hệ đồng giới (MSM). Số ca nhiễm HIV đang trẻ hóa, có nhiều em học sinh, sinh viên phát hiện bệnh khi còn quá trẻ.
Loạt bài viết: “Rốn dịch” HIV”" ghi nhận sự thay đổi hình thái lây nhiễm HIV tại một số địa bàn trọng điểm tại các tỉnh phía nam như Kiên Giang, Bình Dương, Long An, Vũng Tàu… cũng như những nỗ lực của cán bộ y tế, đồng đẳng viên trong việc khống chế dịch HIV/AIDS tại đây.
Bài 2: "Điểm nóng" HIV tại đồng bằng sông Cửu Long
Thay đổi hình thái lây nhiễm, khó quản lý người nhiễm
Đến cuối năm 2022, ước tính số người nhiễm HIV trên toàn quốc là 242.000, trong đó số phát hiện mới năm 2022 là 11.037. Đã có 112.572 người nhiễm HIV tử vong.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Đức Mạnh, Phó Cục trưởng Cục Phòng, chống HIV/AIDS cho hay, nếu những năm 2010-2011, tỷ lệ lây nhiễm HIV qua đường tình dục và máu có sự cân bằng nhau thì hình thái lây nhiễm HIV trong giai đoạn 2010-2020 đã có sự thay đổi rõ rệt. Tỷ lệ nhiễm HIV qua đường tình dục tăng mạnh qua các năm và trở thành đường lây chính.
Đến năm 2020-2021, đường lây HIV qua máu giảm chỉ còn 12-13%, trong khi lây qua đường tình dục tăng từ 35% năm 2010 lên hơn 80% vào năm 2022.
Nam quan hệ tình dục đồng giới (MSM) được cảnh báo là một trong những nhóm nguy cơ chính của dịch HIV tại Việt Nam hiện nay. MSM được dự báo có thể trở thành nhóm chiếm tỷ lệ lớn nhất trong tổng số người nhiễm mới HIV được ước tính hàng năm trong thời gian tới.
Mặc dù trong nhiều năm qua tình hình dịch HIV/AIDS khu vực đồng bằng sông Cửu Long đã được khống chế, nhưng trong 3 năm gần đây tình hình nhiễm HIV trong nhóm MSM (quan hệ tình dục đồng giới nam) đang gia tăng nhanh và số ca phát hiện ở khu vực này chiếm hơn 36% số ca phát hiện mới của cả nước.
Thạc sĩ, bác sĩ Cao Kim Thoa, Phó Trưởng Phòng Dự phòng lây nhiễm HIV, Cục Phòng, chống HIV/AIDS cho biết, nhóm nam quan hệ đồng giới chỉ bắt đầu được ghi nhận từ năm 2011 với khoảng 4%, bằng 1/3 so với tiêm chích ma túy (13,4%) đã tăng mạnh lên 12,1% vào năm 2022, cao hơn so với tiêm chích ma túy và mẹ lây truyền sang con.
Theo giám sát mới nhất của Cục Phòng, chống HIV/AIDS từ 2017 đến tháng 3/2022, ca nhiễm HIV là nam giới tại 10 tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long tăng mạnh như: Cần Thơ, Long An, Kiên Giang, An Giang, Cà Mau, Đồng Tháp, Sóc Trăng…
Tại Vũng Tàu, giai đoạn 2016-2021, tỷ lệ lây truyền qua đường máu từ 28,3% giảm xuống 12,9%, trong khi đó, lây nhiễm HIV qua đường tình dục tăng từ 69,3% lên 86%.
 |
Bác sĩ tư vấn cách sử dụng thuốc cho người bệnh. |
Phó Giám đốc CDC Vũng Tàu - ông Vũ Văn Nên cho hay, nhóm MSM có xu hướng lây nhiễm tăng mạnh từ 2,25% (năm 2011) lên 16,5% (năm 2018). Bốn địa bàn có tập trung nhiều người nhiễm là: Vũng Tàu, Phú Mỹ, Bà Rịa, Long Điền.
Là địa bàn giáp ranh Thành phố Hồ Chí Minh, các địa bàn Đức Hòa, Bến lức, Cần Đước, Cần Giuộc, TP Tân An của Long An tập trung số ca nhiễm HIV cao nhất toàn tỉnh.
Toàn tỉnh Long An hiện có khoảng 15 nghìn người trong nhóm MSM, chiếm 54,6% trong đó là độ tuổi từ 20 đến 29, độ tuổi 15-19 chiếm 10%; trên 30 tuổi chiếm 35,4%. Nếu như năm 2014, tỷ lệ lây nhiễm qua tình dục đồng giới chỉ khoảng 6,2% thì con số này tăng mạnh vào năm 2021 với 80% số ca phát hiện.
Ông Nguyễn Ngọc Linh, Giám đốc CDC Long An tiết lộ con số giật mình, giai đoạn từ năm 2018 đến nay, tỷ lệ lây HIV qua tình dục rất cao. Năm 2021, 95% là ca nhiễm HIV lây qua đường tình dục. Trong 100 người nhiễm HIV, có 92 trường hợp là nam giới.
Trong giai đoạn từ năm 2015-2018, đa phần quan hệ tình dục khác giới. Nhưng từ 2019 trở lại đây, tỷ lệ nhiễm HIV tập trung vào nhóm tình dục đồng giới (MSM). Tỷ lệ đồng nhiễm của nhóm MSM là khoảng 70%, như vậy có 3 ca thì 2 ca nhiễm HIV.
Là một "điểm nóng" về dịch HIV vì là địa bàn có hơn 30 khu công nghiệp và 8 cụm công nghiệp với khoảng 1,3 triệu lao động, Bình Dương đang phải đối mặt với nhiều thách thức trong khống chế dịch HIV tại khu công nghiệp và trong giới trẻ.
Bình Dương có 4 chợ tình hoạt động 24/24 gồm chợ tình Thủ Dầu Một, Bến Cát, Dĩ An, Dĩ An-Đồng Nai, trở thành điểm hẹn hò lớn của cộng đồng nam quan hệ đồng giới (MSM). Có thời điểm app hẹn hò BlueD của cộng đồng MSM ghi nhận 5.000-6.000 trường hợp hẹn hò tại chợ tình. Qua thống kê cho thấy số người bị nhiễm HIV do lây qua đường tình dục chiếm 81,7%, đặc biệt năm 2022 con số này tăng đỉnh điểm lên tới 97,9%.
Trong số ca nhiễm HIV mới, các trường hợp nhóm MSM chiếm khoảng 50%. Các ca nhiễm HIV trong nhóm MSM cũng trẻ hóa, có xu hướng tăng trong nhóm 16-25 tuổi.
"Bình Dương là tỉnh có tới 70-80% trường hợp nhiễm HIV là công nhân trong các khu công nghiệp. Tỷ lệ sinh viên là nam quan hệ đồng giới được phát hiện nhiễm HIV, đưa vào điều trị phơi nhiễm cũng tăng mạnh", bác sĩ Vương Thế Linh, Trưởng khoa HIV/AIDS, CDC Bình Dương cho hay.
 |
Các tỉnh đã có những cơ sở triển khai xét nghiệm khẳng định và đưa bệnh nhân vào điều trị trong ngày. |
Tại Kiên Giang, con số này cũng tăng cao trong nhóm MSM, trở thành nguồn lây mạnh nhất HIV với tỷ lệ nhiễm HIV từ 11,3% lên 14,7% qua giám sát trọng điểm từ 2015-2020, năm 2022 có xu hướng giảm nhưng tỷ lệ vẫn cao là 11,3%. Riêng tại các địa phương triển khai dự án EPIC là Rạch Giá, Châu Thành và Phú Quốc, số ca nhiễm HIV là MSM chiếm 59% các ca nhiễm mới.
Tính đến cuối năm 2022, trên toàn quốc, hiện số người có HIV là nam giới chiếm đến 84,4%. Con đường lây truyền chính của HIV là qua đường quan hệ tình dục không an toàn, đặc biệt là nam quan hệ tình dục đồng giới chiếm 74,6%, chủ yếu tập trung ở nhóm thanh niên trẻ.
PGS, TS Phan Thị Thu Hương, Cục trưởng Cục phòng, chống HIV/AIDS
Hơn 10% ca nhiễm HIV là lứa tuổi 15-19
Thống kê số ca nhiễm HIV trên toàn quốc nói chung và tại Đồng bằng sông Cửu Long nói riêng cho thấy, tỷ lệ ca mắc mới đang trẻ hóa. Nhóm tuổi trẻ từ 16-29 tăng mạnh, lây qua đường tình dục là đường lây chính trong nhóm trẻ 19-30 tuổi từ 2017 đến nay.
Nếu như những năm 2012-2013, tỷ lệ nhiễm HIV ở người dưới 30 tuổi chỉ dưới 5% thì đến năm 2022, con số này tăng cao vượt ngưỡng 50%.
Tại Kiên Giang, trong số ca nhiễm HIV mới, các trường hợp nhóm MSM chiếm khoảng 50%. Các ca nhiễm HIV trong nhóm MSM cũng trẻ hóa, có xu hướng tăng trong nhóm 16-25 tuổi. Tại Kiên Giang, chỉ trong 4 tháng đầu năm 2023, tỷ lệ MSM đang có xu hướng tăng ở lứa tuổi từ 16-25 tuổi còn nhóm tuổi lớn trên 35 có xu hướng giảm.
Là một trong hai nhóm CBO tại Kiên Giang, Danh Tùng, cán bộ CBO nhóm The Sun chia sẻ, chỉ trong 6 tháng năm 2023, trong gần 20 ca dương tính nhóm đưa vào điều trị tất cả đều dưới 25 tuổi, trong đó có 1-2 ca dưới 16 tuổi.
“Độ tuổi 15-16 nhiễm HIV khá cao trong số các bạn mà nhóm tiếp cận, chiếm 90%. Đa số các bạn lây nhiễm qua quan hệ tình dục không an toàn. Một số bạn có hiểu biết nhưng làm lơ vấn đề đó, một số bạn không có sử dụng biện pháp an toàn. Có những bạn MSM, chỉ khi kết thúc thời gian làm bạn tình, mới tiết lộ cho đối phương biết mình nhiễm HIV”, Tùng chua xót nói.
Theo bác sĩ Vương Thế Linh (CDC Bình Dương), việc giám sát, quản lý nhóm MSM vô cùng khó khăn vì đây là quần thể ẩn. Số ca nhiễm mới tăng nhanh tại Bình Dương trong những năm gần đây chủ yếu do tỉnh có nhiều khu công nghiệp, biến động dân cư lớn. Chiếm 10% trong tổng số ca nhiễm mới phát hiện gần đây, rơi vào lứa tuổi chỉ từ 15 đến 19.
Theo CDC tại các địa bàn này, với sự hỗ trợ của Quỹ Toàn cầu và dự án “Tăng cường hỗ trợ kỹ thuật phòng, chống HIV/AIDS tại Việt Nam (EPIC)”, tài trợ bởi Trung tâm Dự phòng và Kiểm soát bệnh tật Hoa Kỳ (US.CDC) trong hỗ trợ kỹ thuật, tìm ca trong cộng đồng, hỗ trợ kinh phí trong nâng cao năng lực hệ thống y tế, đáp ứng y tế công cộng, việc phát hiện kịp thời đối tượng nguy cơ cao, đưa vào điều trị PrEP và ARV đã giúp cho các tỉnh có được số liệu phát hiện ca nhiễm HIV mới tăng cao.
Tỉnh Vũng Tàu, thông qua dự án EPIC đã cung cấp trên 60% số ca nhiễm HIV mới. Dù chỉ triển khai ở 3 huyện Rạch Giá, Phú Quốc, Châu Thành, nhưng dự án EPIC đã đóng góp 75% số ca HIV được phát hiện tại Kiên Giang trong năm qua.
Thứ trưởng Y tế Nguyễn Thị Liên Hương cảnh báo dịch HIV có nguy cơ quay lại các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long. Về chuyên môn kỹ thuật, Bộ Y tế những năm qua đã huy động nguồn lực quốc tế và cử các đoàn chuyên gia hỗ trợ tập huấn cho các tỉnh, nhưng về cơ bản, Thứ trưởng nhấn mạnh, việc khống chế dịch HIV phụ thuộc chính vào nguồn nhân lực và tài chính của địa phương
Hành vi nguy cơ của nhóm MSM cảnh báo dịch lây lan trong nhóm và có thể nhanh chóng lây ra cộng đồng. Nếu không có các biện pháp can thiệp sớm, thế hệ F1 bị lây nhiễm HIV sẽ ngày càng trẻ hóa.
