Sống trọn với rừng
Trong quãng đời viết báo, tôi là thế hệ thứ 2 may mắn hiểu và biết rõ về Anh hùng Lao động Nguyễn Ngọc Lài. Thế hệ trước, tôi đã được đọc bài viết về thành tích của ông và của Lâm trường Con Cuông khi được phong tặng Anh hùng Lao động lần thứ nhất vào năm 1985, thế kỷ trước. Bài viết năm xưa của cha tôi - Nhà báo Lăng Phước, nguyên phóng viên Báo Nghệ An như mối cơ duyên cuốn hút tôi trong lần đến thăm, tìm hiểu Lâm trường Con Cuông khi ông Nguyễn Ngọc Lài đang giữ chức giám đốc và chuẩn bị được phong tặng Anh hùng Lao động lần thứ 2. Sau những lần theo ông đi thực tế để hiểu kỹ về "rừng nhác, rừng siêng", hiểu kỹ về một giám đốc "tự phạt mình" và luôn "tập trung cho xây dựng vốn rừng" (những cụm từ này chỉ có riêng ở Lâm trường Con Cuông).
Ngày đó xe của giám đốc chỉ là chiếc xe u-oát đại tu lại. Câu nói của ông làm tôi luôn nhớ: "Mình chưa thể đi xe sang, mà xe sang cũng chỉ để giải quyết khâu oai chứ không thể phục vụ cho công việc đi rừng của mình được. Mình không thể làm oai khi công nhân còn thiếu thốn, chưa no đủ...". Và trên cánh cửa chiếc xe rất "đặc chủng" của Giám đốc Lài có câu khẩu hiệu "Tập trung cho sự nghiệp xây dựng vốn rừng". Và từ văn phòng lâm trường đến văn phòng của các đội cũng đều đồng loạt các câu khẩu hiệu do ông khởi xướng "Tất cả cho xây dựng vốn rừng".
Trước Tết Nguyên đán Nhâm Thìn 2012, nhận được giấy mời mừng thọ và mừng 10 năm được phong tặng Anh hùng Lao động lần thứ 2 thời kỳ đổi mới của ông Nguyễn Ngọc Lài. Quý trọng ông, sáng mùng 6 Tết Nhâm Thìn, tôi bắt xe khách đi sớm để kịp giờ mừng thọ vì tôi biết ông Lài là người rất nghiêm túc về thời gian công việc cũng như chấp hành kỷ luật lao động. May thay chiếc xe khách Vinh - Con Cuông hôm đó lên sớm trước giờ hơn 10 phút. Do không đọc hết những điều ghi trong giấy mời: “Ông bà, con cháu rất mong chú tới dự động viên ông bà một thời khi tuổi đã về già và mong chú đừng mang quà để mừng”. Buổi tiệc mừng thọ và kỷ niệm đông vui diễn ra nhanh gọn, giản dị. Khi tôi trao chiếc phong bì tiền mừng liền bị ông nghiêm khắc phê bình và kiên quyết từ chối đã làm tôi bối rối và áy náy. Tất cả mọi người đến dự cũng như tôi đưa phong bì mừng đều bị ông và gia đình kiên quyết từ chối.
Nhắc lại những kỷ niệm về ông, vẫn không quên câu chuyện về ông “giám đốc tự phạt mình”. Ngày còn đương chức, ông và tập thể lâm trường ra quy chế, nếu bộ phận nào không hoàn thành tốt nhiệm vụ qua xếp loại hằng tháng, hằng quý thì tổ đó phải nhận cờ xanh, tốt lên mới được thay cờ đỏ và đội trưởng cho đến giám đốc cũng phải chịu trách nhiệm liên đới bằng hình thức xử phạt bằng ngày lương tùy theo mức xếp loại. Tận mắt thấy trong sổ danh sách trừ lương của tài vụ thấy tên giám đốc mới tin.
Có lẽ trong đời cầm bút, tôi chỉ thấy “giám đốc tự phạt mình” duy nhất ở Việt Nam là Anh hùng Nguyễn Ngọc Lài. Câu chuyện về ông đã cho tôi cảm hứng ra đời tác phẩm “Giám đốc tự phạt mình và chiếc phong bì mừng thọ” tham gia cuộc thi viết “Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh” do Báo Nhân Dân và Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam phối hợp phát động ngày 1-5-2011, nhằm mục đích phát hiện, phản ánh những tập thể, cá nhân điển hình tiên tiến là người thật, việc thật trong việc học tập và làm theo tấm gương đạo đức Bác Hồ. Bài viết được đăng trên ấn phẩm báo Thời Nay của Báo Nhân Dân số ra ngày 12-4-2012. Tác phẩm đã đoạt Giải nhất trong Lễ trao giải diễn ra tối 17-5-2012, tại Hà Nội.
Mãi mãi là cây đại thụ
Anh hùng Nguyễn Ngọc Lài, sinh năm 1938, quê ở xóm Liên Giáp, xã Thanh Bình, huyện Thanh Chương. Ông mồ côi từ nhỏ, chính vùng quê có truyền thống với nghề sơn tràng ấy đã gieo mầm trong ông tình yêu và gắn bó với nghề rừng. Năm 1961, ông rời quê trở thành công nhân Lâm trường Con Cuông. Ba năm sau ông trở thành tổ trưởng sản xuất, 5 năm liền tổ được công nhận là Tổ Lao động xã hội chủ nghĩa.
Năm 1968, Đội khai thác gỗ Trung Chính do ông làm đội trưởng đã có nhiều cải tiến hình thức khai thác gỗ từ "dao tạ" sang "cưa xăng"; sáng kiến cải tiến "đường xai" (một loại đường dốc, hai bên là núi đá sống trâu, người không kéo được, phải dùng sức voi lao gỗ xuống) bằng cách mở thêm đường "triềng" bên sườn núi thoai thoải chênh chếch đi xuống lòng khe... Từ những sáng kiến trên, Đội Trung Chính trở thành nòng cốt của Lâm trường Con Cuông về hoàn thành chỉ tiêu khai thác gỗ hằng năm. Với nhiều thành tích đưa kế hoạch lâm trường về đích sớm, năm 1985, ông vinh dự được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Lao động hạng Ba và phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động.
Nói về Anh hùng Lao động Nguyễn Ngọc Lài người ta thường đùa vui về sự đối lập của hai lần đón nhận phần thưởng cao quý của ông: Anh hùng Lao động lần thứ nhất là Anh hùng "phá rừng"; Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới là Anh hùng trồng rừng. Năm 1988, ông được đề bạt làm Bí thư Đảng ủy kiêm Phó Giám đốc Lâm trường. Năm 1991, ông chính thức giữ chức vụ giám đốc, đây là giai đoạn chuyển đổi cũng là kết thúc thời kỳ "phá rừng". Rừng giàu gỗ đã khai thác gần như cạn kiệt, trong lúc vốn của Lâm trường Con Cuông chỉ còn 40 triệu đồng. Ông Lài như mang nợ vì "phá rừng".
Vượt qua những tháng năm khó khăn, ông Lài chỉ đạo Lâm trường Con Cuông nhanh chóng phục hồi, tái tạo vốn rừng. Đất trống, đồi núi trọc và trong lâm phần của lâm trường nhanh chóng được phủ xanh. Trong bước ngoặt để trở thành Anh hùng lần thứ 2 chính từ những suy nghĩ tìm tòi của ông rồi trở thành câu khẩu hiệu hành động cho lâm trường thực hiện hiệu quả đó là: Cải tạo cồn vệ; cải tạo khe chọ; cải tạo đồi núi và chế biến sản phẩm.
Ông giải thích, cải tạo cồn vệ là lấy nông nghiệp làm nền tảng cho an cư lập nghiệp, là điều kiện phát triển lâm nghiệp bền vững. Cải tạo cồn vệ là khai hoang phục hóa đất gò đồi, đất bằng, đất vệ, khai thác hết tiềm năng đất hiện có... Đi với ông hết các cánh rừng của "ông Lài" mới thấy hết vẻ đẹp hùng vĩ của một đại ngàn xanh giá trị nhiều trăm tỷ đồng và hiểu hết ý nghĩa của cụm từ biến "rừng nhác" (rừng nghèo) thành "rừng siêng" (rừng giá trị kinh tế). Và hình như từ đây, ông cũng vơi bớt món nợ với những cánh rừng do ông cùng công nhân một thời triệt hạ, để rồi hôm nay được ghi nhận là cánh chim đầu đàn trong ngành Lâm nghiệp Nghệ An.
Không chỉ nổi tiếng là người hồi sinh rừng với hai lần được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động, ông còn được biết đến với vai trò là người đại biểu nhân dân gương mẫu, tận tụy trong bốn khóa Quốc hội IV, V, VII, VIII. Với những đóng góp trong sự nghiệp bảo vệ, xây dựng, phát triển vốn rừng và nhiều lĩnh vực khác, năm 2000, Lâm trường Con Cuông được Nhà nước phong tặng Anh hùng Lao động trong thời kỳ đổi mới và Huân chương Lao động hạng Nhất năm 2005. Giám đốc Nguyễn Ngọc Lài vinh dự được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động lần thứ 2 vào năm 2002. Hơn 50 năm tuổi Đảng và hơn 41 năm gắn bó với Lâm trường Con Cuông, năm 2002, ông được nghỉ hưu.
Trở về với cuộc sống đời thường trong ngôi nhà bình dị như bao ngôi nhà bình thường khác, phía trước kiêm quán cơm. Theo ông Lài, quán cơm được mở năm 1985, là một trong những quán cơm đầu tiên của huyện Con Cuông. Lúc đầu mở ra, chỉ là một hình thức “giải quyết thất nghiệp” cho con cái. Quán cơm của gia đình ông Lài cũng độc đáo nhất của Việt Nam. Từ khi lập ra quán cơm, ông Lài đã đề ra ba điều quy định cho khách: “Không mặc áo hở nách, không ngồi xổm, không hút thuốc”. Đã có một số lần chủ đuổi khách ra khỏi quán chỉ vì không chấp hành các quy định. Còn nhớ lúc sinh thời ông kể: “Quán cơm của tui làm mất lòng nhiều người, nhưng tui tin chắc là họ sẽ học được một nét văn hóa cơ bản để làm người xứng đáng… ăn cơm”...
Vào đầu tháng 12-2020, tuy sức khỏe yếu nhưng khi có giấy mời, Anh hùng Lao động Nguyễn Ngọc Lài vẫn có mặt trong dịp Kỷ niệm 75 năm thành lập ngành Lâm nghiệp Việt Nam do Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn phối hợp tỉnh Nghệ An tổ chức. Không ngờ, đây là lần cuối cùng ông được ôn lại truyền thống vẻ vang của ngành Lâm nghiệp mà ông là một trong những người có công lớn đóng góp. Ông đột ngột ra đi ở tuổi bát tuần vào hồi 11 giờ 15 phút ngày 22-12-2020.
Theo tâm nguyện, phần mộ của ông được đặt ở ngay trong cánh rừng của mình. Có lẽ khi lìa xa nhân thế, ông vẫn luôn canh cánh “xây dựng vốn rừng”. Và nhớ lúc sinh thời ông dặn các con cháu: “Ông cha một đời gắn bó với rừng, các con hãy làm hết sức mình để giữ rừng...”. Thế hệ mai sẽ sau luôn nhớ, ông đã để lại “con đường ông Lài”, “rừng ông Lài”...! Ông đã hòa mình vào rừng cây để trở thành cây đại thụ giữa ngàn xanh! Xin dâng nén tâm nhang với sự kính trọng trước một tấm gương bình dị mà cao quý!
Cuối năm 2020
