Vọng Phu than thở
Khu dân cư ken dày ở thị trấn Nhồi, quần thể núi An Hoạch, núi Quảng Nạp ngợp trong bụi bẩn và những thanh âm chói tai. Mừng là nghề truyền thống ở đây còn được bảo lưu, sản phẩm chế biến từ đá bây giờ đa dạng, phong phú hơn nhiều, nhưng kèm đó là ô nhiễm môi trường nghiêm trọng. Lò vôi, xưởng xay, xẻ đá nằm lẫn trong khu dân cư, khói than, tro lò, bụi đất, đá phủ đầy trên mái ngói, tường xây, quần áo người đi đường. Dù thị trấn Nhồi, xã Ðông Hưng, Ðông Tân đã có nhiều cố gắng di chuyển dần các lò vôi, xưởng chế tác đá vào khu quy hoạch tập trung nhằm giảm ô nhiễm môi trường nhưng tiếng ồn, bụi, khí độc hại, chất thải rắn vẫn vượt giới hạn cho phép.
Dân lao động tiếp chuyện tôi bằng ngôn ngữ cử chỉ lẫn trong tiếng máy ầm ầm của động cơ. Chênh vênh bên những vách đá dựng đứng, hốc đá hàm ếch là những người thợ khai thác đang leo trèo đục, đẽo. Phương tiện bảo vệ duy nhất là những chão thừng vắt từ đỉnh xuống chân núi.
Riêng núi Quảng Nạp nằm trong lộ trình hạn chế, tiến tới dừng khai thác nên các doanh nghiệp tăng ca, tăng kíp làm việc nhằm tăng nhanh sản lượng trong quãng thời gian cho phép. Ði liền đó, chủ doanh nghiệp có chế độ đãi ngộ, trả tiền công cao hơn cho lao động ngoài giờ, bố trí những thợ giỏi, dày dạn kinh nghiệm hành nghề khai thác đá. Dẫu vậy, mạng sống của họ dường như luôn treo đầu đá.
Trước đây, mỗi khi nghe tiếng mìn nổ dây chuyền ở khu vực này, cư dân trong vùng biết đã đến 10 giờ sáng. Ngày nay, mìn nổ bất kể ngày đêm. Thợ dày kinh nghiệm, chủ trường vốn đầu tư cả tạ thuốc nổ, bố trí nhiều lỗ điểm hỏa nên có thể hạ đổ hàng trăm tấn đá. Tất nhiên, các doanh nghiệp, cơ sở khai thác đều có cơ chế thông tin, thông báo thời gian, canh chừng khu vực nổ mìn. Tuy vậy, họa vô đơn chí, nhiều vụ tai nạn vẫn xảy ra. Nhẹ thì chấn thương phần mềm, nặng gãy xương hoặc chết.
Thêm vào đó, quần thể danh thắng núi An Hoạch - Vọng Phu cùng các di tích bố trí ở khu vực này bị đe dọa nghiêm trọng. Theo ông Viên Ngọc Lưu, Trưởng Ban quản lý di tích danh thắng, từ năm 1992 cụm di tích nghệ thuật, thắng cảnh núi An Hoạch được công nhận di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh cấp quốc gia nhưng phạm vi khoanh vùng quản lý bảo vệ quá nhỏ hẹp. Việc bắn mìn, đánh đá tại các hòn núi phụ cận tạo dư chấn đến hòn Vọng Phu, giảm tuổi thọ của các di tích Chùa Quan Thánh, Tiên Sơn, Ðình Thượng, lăng Quận Mãn ở khu vực này.
Lộn xộn trong khai thác, chế biến, sử dụng lao động
Huyện Ðông Sơn có hơn 100 doanh nghiệp khai thác, chế biến các sản phẩm từ đá đã và đang tạo việc làm cho 8.000 lao động với mức thu nhập từ 800 nghìn đến hơn một triệu đồng/người/tháng.
Năm 2007, sản xuất công nghiệp của huyện đạt 426 tỷ đồng, trong đó xuất khẩu đá hoa được 12 triệu USD chiếm khoảng 50% giá trị xuất khẩu đá hoa cả tỉnh.
Ngoài ra, trên địa bàn còn có hàng nghìn lò vôi, cơ sở sản xuất đá tư nhân, tổ hợp khai thác, chế biến đá. Xu hướng chuyển cơ sở sản xuất, thiết bị, lao động đến những vùng mỏ đá còn giàu trữ lượng diễn ra mạnh mẽ. Thành thử, giành quyền khai thác đá trở thành cuộc chạy đua.
Công trường khai đá trải rộng trên khắp các địa phương, vùng miền tỉnh Thanh. Ðiều dễ nhận thấy, tất thảy công trường sử dụng lao động phổ thông. Từ doanh nghiệp, HTX cho đến các tổ hợp sản xuất đều thuê mướn lao động theo hợp đồng thỏa thuận miệng. Cả chủ và thợ không sử dụng phòng hộ, thực thi biện pháp bảo đảm vệ sinh, an toàn lao động. Số ít doanh nghiệp ăn nên làm ra, hợp đồng lao động dài hạn cũng chỉ mua bảo hiểm xã hội, y tế với số lượng thấp hơn nhiều so với tổng số lao động đang sử dụng nhằm giảm chi phí, ràng buộc trách nhiệm giữa chủ sử dụng và người lao động. Thành thử, khi xảy ra tai nạn, người lao động không được bảo hộ quyền lợi, gánh phần thua thiệt.
Mới đây, vào khoảng 8 giờ ngày 12-1-2008, anh Bùi Văn Thắng, 39 tuổi ở thôn Phúc Trí xã Yên Lâm(Yên Ðịnh) đang làm việc dưới chân núi, tại khu vực mỏ đá K8 thì bất ngờ khối lượng đá từ trên đỉnh núi ào ào đổ ập xuống đè anh chết ngay tại chỗ. Ðược biết, do sử dụng mìn khai thác nên mạch đá nứt doãng ra rồi sạt lở, gây nên tai họa này.
Tại núi Vàng, diện tích 36 ha nằm trên địa bàn xã Ðồng Thắng, huyện Triệu Sơn tai nạn lao động cũng thường xảy ra và tình trạng tranh chấp quyền khai thác vẫn diễn ra gay gắt giữa các chủ mỏ, doanh nghiệp. Từ chỗ cư dân trên địa bàn và một số vùng phụ cận vào núi khai thác đá phục vụ xây dựng dân dụng, chủ quyền được thừa nhận. Chuyển nhượng quyền khai thác đá lộn xộn, thậm chí còn có hiện tượng lừa đảo, chiếm đoạt tài sản của nhau.
Ðồng hành cùng tai nạn lao động, là tranh chấp quyền lợi, mâu thuẫn giữa các cá nhân kéo dài và chuyện cấp giấy phép khai thác đá khu vực này cũng như nhiều điểm mỏ đá trên địa bàn Thanh Hóa nảy sinh bao nhiêu chuyện lình sình, nhiêu khê.
Cần tăng cường quản lý đồng bộ và toàn diện
Theo thống kê chưa đầy đủ, Thanh Hóa có 296 mỏ, điểm mỏ với 42 loại khoáng sản. Nhiều loại khoáng sản có trữ lượng lớn so với cả nước như đá gra-nit, Marble trữ lượng 2-3 tỷ m3, đá vôi hàng tỷ tấn phân bố 25/27 huyện, thành phố, thị xã. Hoạt động khai thác, chế biến tăng nhanh theo nhu cầu tiêu thụ nội địa, xuất khẩu. Hiện tại, tỉnh chưa nắm được chính xác có bao nhiêu điểm khai thác, chế biến đá, chủ sở hữu đang sử dụng bao nhiêu lao động.
Năm 2007, trên địa bàn tỉnh xảy ra 32 vụ tai nạn lao động làm chết mười, bị thương 24 người. Riêng tai nạn trong khai thác, chế biến đá, thanh tra lao động không nắm rõ vì chủ sử dụng chẳng báo cáo cho cơ quan chức năng.
Chủ tịch UBND tỉnh Thanh Hóa đang chỉ đạo các ngành liên quan tiến hành thanh tra toàn diện cả về quản lý tài nguyên, tình hình khai thác, chế biến, sử dụng lao động tại các doanh nghiệp, cơ sở sản xuất, khai thác đá trong tỉnh. Kết quả bước đầu cho thấy, phần lớn các chủ sử dụng lao động chưa thực hiện nghiêm luật lao động, không thực thi triệt để các biện pháp giảm ô nhiễm môi trường, bảo hộ lao động, tạo điều kiện thuận lợi cho người lao động được tham gia bảo hiểm xã hội. Thậm chí có nơi lạm dụng vật liệu nổ trong khai thác đá, người lao động hoạt động trong môi trường nguy hiểm nhưng không có thiết bị an toàn. Tính chuyên nghiệp trong khai thác, chế biến đá không cao, duy trì sản xuất trên dây chuyền, thiết bị lạc hậu; chủ sử dụng chủ yếu thuê lao động thời vụ, chưa qua đào tạo nghiệp vụ. Trước sức ép về nhu cầu việc làm, thu nhập, người lao động chưa chú ý nhiều đến quyền lợi của mình ngoài thu nhập đơn thuần.
Bên cạnh đó, các cơ quan chức năng chưa phối hợp chặt chẽ với chính quyền địa phương trong quản lý tài nguyên, thanh tra, xử lý nghiêm những chủ sử dụng, cơ sở sản xuất vi phạm luật lao động, bảo vệ môi trường. Một thời gian dài, bảo đảm an toàn lao động, bảo hộ quyền lợi cho người lao động ở các cơ sở, doanh nghiệp khai thác, chế tác đá chưa được quan tâm đúng mức. Dù có nhiều cố gắng vận động, tập hợp người lao động tham gia các tổ chức quần chúng nhưng đến nay mới có mười doanh nghiệp đang sử dụng hơn 800 lao động thành lập được tổ chức công đoàn.
Trao đổi ý kiến với lãnh đạo các ngành trong tỉnh, chúng tôi được biết quan điểm thống nhất là: Ði đôi với tăng cường phối hợp công tác, duy trì hoạt động thanh tra, xử lý nghiêm, thậm chí rút giấy phép khai thác ở các mỏ đá không bảo đảm an toàn, yêu cầu chủ sử dụng chấp hành luật lao động, quy chế quản lý, sử dụng vật liệu nổ, vấn đề lâu dài là cần sớm quy hoạch, thiết lập lại trật tự, bảo đảm an toàn trên các công trường khai thác, cơ sở chế biến đá. Cùng với việc tăng cường phổ biến các văn bản pháp luật, đào tạo, huấn luyện an toàn lao động cho chủ sử dụng, người lao động, Thanh Hóa cần nâng cao năng lực quản lý nhà nước trên lĩnh vực này.
