Ngày 10/10/1950, Bộ Nội vụ ban hành Nghị định số 438, trong đó quy định: “Thành lập tại mỗi xã, thị trấn trong toàn quốc một Ban Công an xã” để giữ gìn an ninh, trật tự trong xã. Ban Công an xã nằm trong hệ thống tổ chức Việt Nam Công an vụ, đặt dưới quyền điều khiển trực tiếp của Ủy ban kháng chiến kiêm hành chính xã, dưới quyền điều khiển chuyên môn của Ty Công an và Quận Công an. Đây là những văn bản pháp lý đầu tiên, đặt nền móng quan trọng cho việc xây dựng tổ chức và hoạt động của lực lượng Công an xã.
Từ trước đến nay, các cơ quan chức năng của Nhà nước đã ban hành nhiều văn bản quy định và hướng dẫn về chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức và hoạt động của lực lượng Công an xã.
Theo khoản 2, Điều 17 Luật Công an nhân dân quy định “Công an xã là lực lượng vũ trang bán chuyên trách làm nòng cốt trong phong trào toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc, bảo đảm an ninh, trật tự, an toàn xã hội ở cơ sở, chịu sự lãnh đạo trực tiếp, toàn diện của cấp ủy Đảng, sự quản lý, điều hành của Ủy ban nhân dân xã và sự chỉ đạo, hướng dẫn nghiệp vụ của Công an cấp trên. Tổ chức, hoạt động, trang bị, trang phục, đào tạo, bồi dưỡng và chế độ, chính sách đối với Công an xã do pháp luật quy định”.
Như vậy, lần đầu tiên Công an xã được quy định trong một văn bản luật. Điều đó khẳng định vị trí, vai trò, tầm quan trọng của lực lượng Công an xã trong lĩnh vực bảo đảm an ninh, trật tự, an toàn xã hội ở địa bàn cơ sở và tạo tiền đề pháp lý cho việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật về Công an xã.
Tại phiên họp thứ 14 ngày 21/11/2008, Pháp lệnh Công an xã đã được Ủy ban Thường vụ Quốc hội thông qua. Đây là văn bản quy phạm pháp luật có hiệu lực pháp lý cao nhất quy định toàn diện, đầy đủ về vị trí, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức, hoạt động của Công an xã và chế độ, chính sách, cũng như những vấn đề khác có liên quan đến lực lượng Công an xã trong công tác bảo đảm an ninh, trật tự, an toàn xã hội ở địa bàn nông thôn trong giai đoạn cách mạng hiện nay.
Theo đó, Công an xã là lực lượng vũ trang bán chuyên trách, thuộc hệ thống tổ chức của Công an nhân dân, làm nòng cốt trong phong trào toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc, giữ gìn trật tự, an toàn xã hội trên địa bàn xã.
Công an xã có chức năng tham mưu cho cấp ủy Đảng, Ủy ban nhân dân cùng cấp trong công tác bảo đảm an ninh, trật tự, an toàn xã hội trên địa bàn xã; thực hiện chức năng quản lý về an ninh, trật tự, an toàn xã hội, các biện pháp phòng, tội phạm và các vi phạm pháp luật khác về an ninh, trật tự, an toàn xã hội trên địa bàn xã theo quy định của pháp luật.
Công an xã gồm các chức danh: Trưởng Công an xã, Phó trưởng Công an xã và Công an viên. Công an viên được bố trí tại thôn, xóm, làng, ấp, bản, buôn, phum, sóc và bố trí làm nhiệm vụ thường trực tại trụ sở Ủy ban nhân dân hoặc nơi làm việc của Công an xã.
Việc ban hành Pháp lệnh Công an xã là một bước tiến quan trọng trong công tác lập pháp của Nhà nước ta nói chung, lập pháp về Công an xã nói riêng, tạo cơ sở pháp lý thuận lợi cho tổ chức và hoạt động của Công an xã, nhằm nâng cao vai trò trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân trong việc tham gia xây dựng lực lượng Công an xã trong bảo đảm an ninh chính trị, trật tự, an toàn xã hội ở địa bàn cơ sở, phục vụ thiết thực cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới.
Tuy nhiên, xã hội ngày càng phát triển kéo theo tình hình an ninh trật tự càng phức tạp, do đó pháp luật phải điều chỉnh bộ máy của lực lượng Công an xã nhằm để ngăn ngừa, đấu tranh kiềm chế tội phạm.
Từ tình hình trên, việc tổ chức lại bộ máy của lực lượng Công an và sửa đổi chế độ chính sách để lực lượng Công an các cấp có thể hoàn thành nhiệm vụ cần thiết trong tình hình đất nước phát triển.
Thực hiện khẩu hiệu “Bộ tinh, tỉnh mạnh, huyện toàn diện, xã bám cơ sở, tức là bám vào dân”, chuyển biến lớn nhất của Bộ Công an là bố trí Công an cấp xã chính quy theo đề án của Bộ Công an.
Năm 2018, Quốc hội ban hành Luật Công an nhân dân, khẳng định Công an xã là một cấp trong hệ thống tổ chức của Công an nhân dân. Về việc xây dựng Công an xã, thị trấn chính quy, Luật giao Chính phủ quy định cụ thể.
Còn về các chức danh Công an xã bán chuyên trách được bổ nhiệm, bố trí theo quy định của Pháp lệnh Công an xã kết thúc nhiệm vụ và được sử dụng tham gia bảo vệ an ninh, trật tự tại cơ sở, được hưởng chế độ, chính sách theo quy định của Pháp lệnh Công an xã cho đến khi có văn bản quy phạm pháp luật khác; đối với các xã, thị trấn chưa tổ chức công an chính quy thì các quy định về Công an xã tiếp tục được áp dụng theo Pháp lệnh Công an xã và Luật Tổ chức chính quyền địa phương.
Như vậy Công an xã chính quy là Công an cấp cơ sở (Công an xã), được bố trí ở các đơn vị hành chính xã, thị trấn, thuộc hệ thống tổ chức của Công an nhân dân; làm nòng cốt trong việc thực hiện nhiệm vụ bảo vệ an ninh quốc gia, bảo đảm trật tự, an toàn xã hội, đấu tranh phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật về an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, xây dựng phong trào toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc ở tại địa bàn xã, thị trấn.
Xác định đây là lực lượng giữ vai trò quan trọng trong công tác bảo đảm an ninh trật tự ở tại địa bàn cơ sở được các cấp, các ngành, đặc biệt quan tâm. Trong năm 2023, dưới sự lãnh đạo, chỉ đạo sâu sát của Công an cấp trên hết sức quan tâm chỉ đạo triển khai thực hiện toàn diện các nhiệm vụ nhằm đẩy nhanh xây dựng Công an xã, thị trấn chính quy. Kết quả cụ thể sau:
Thứ nhất, Công an các đơn vị, địa phương đã nghiêm túc triển khai thực hiện các chỉ đạo của Đảng ủy Công an Trung ương, lãnh đạo Bộ Công an về xây dựng Công an xã, thị trấn chính quy.
Giám đốc Công an tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương đã trao đổi, thống nhất với Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp huyện quyết định tổ chức đưa 48.000 cán bộ Công an chính quy về địa bàn xã, thị trấn; bảo đảm ở mỗi xã, thị trấn có đầy đủ các chức danh: Trưởng Công an, Phó trưởng Công an, Công an viên.
Khi triển khai thực hiện Đề án, Đảng ủy, lãnh đạo Công an tỉnh, lãnh đạo Công an các huyện, thị xã, thành phố tập trung lựa chọn những cán bộ Công an chính quy có đủ phẩm chất, năng lực về chuyên môn, nghiệp vụ điều động đảm nhiệm chức danh Trưởng, Phó trưởng Công an các xã, thị trấn, đặc biệt là bố trí ở các xã trọng điểm, phức tạp về an ninh trật tự.
Thứ hai, năm 2020, Công an các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương cơ bản đã bố trí Công an chính quy công tác tại 100% xã, thị trấn, hoàn thành Đề án theo đúng tinh thần chỉ đạo của Bộ trưởng Công an. Đồng thời 100% chi bộ Công an xã được thành lập và tổ chức Đại hội thành công, nhiều đồng chí Trưởng, Phó trưởng Công an xã được tham gia Thường vụ Đảng ủy cấp xã trong kỳ đại hội Đảng bộ cấp xã nhiệm kỳ 2020-2025, cũng như dự kiến nhân sự tham gia Hội đồng nhân dân cấp xã nhiệm kỳ 2021-2026.
Thứ ba, lực lượng Công an xã chính quy đã khắc phục những khó khăn ban đầu, đã tích cực triển khai thực hiện các mặt công tác, đổi mới phương pháp làm việc theo phương châm “Công an tìm đến dân”, “gần dân, hiểu dân”, “lúc dân cần, lúc dân khó có Công an”.
Chất lượng trong công tác tham mưu cho cấp ủy, chính quyền địa phương về bảo đảm an ninh trật tự được nâng lên rõ rệt; tình hình an ninh trật tự an ninh trật tự giảm so với thời điểm trước.
Lực lượng Công an xã đã chủ động nắm tình hình, quản lý địa bàn, đối tượng; chủ động rà soát, phát hiện các vụ việc mâu thuẫn trong nội bộ nhân dân từ đó có kế hoạch tham mưu Ủy ban nhân dân xã tổ chức hòa giải; thường xuyên phối hợp với các ban, ngành, đoàn thể tổ chức gặp gỡ, thăm hỏi, động viên, hỗ trợ, giúp đỡ nhân dân, các trường hợp có hoàn cảnh khó khăn để nắm tâm tư, nguyện vọng, tham mưu thực hiện tốt các chính sách an sinh xã hội kịp thời xử lý các vụ việc tiềm ẩn nguy cơ phát sinh mâu thuẫn, ảnh hưởng đến an ninh trật tự trên địa bàn. Phát huy tinh thần trách nhiệm trong công tác tiếp nhận, kiểm tra, xác minh sơ bộ tố giác, tin báo về tội phạm, phối hợp tốt với Cơ quan Cảnh sát điều tra trong công tác đấu tranh, phòng chống tội phạm; bảo đảm 100% tin tố giác, tin báo về tội phạm được tiếp nhận, phân loại đúng quy định.
Thứ tư, công tác quản lý nhà nước về an ninh trật tự được thực hiện bài bản hơn, tập trung đẩy mạnh công tác cải cách hành chính phục vụ nhân dân bảo đảm đúng theo quy định của pháp luật.
Bên cạnh đó, lực lượng Công an xã chính quy đã đóng vai trò quan trọng trong công tác phòng, chống dịch Covid-19 và xây dựng Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư; thu thập, cấp căn cước công dân có gắn chíp tại địa bàn cơ sở; thực hiện Đề án 06 của Chính phủ; triển khai đăng ký phương tiện mô-tô, xe máy tại Công an xã, tiếp nhận, giải quyết hồ sơ cư trú qua Cổng dịch vụ công trực tuyến.
Vượt qua những khó khăn, thiếu thốn về cơ sở vật chất, trong quá trình hoạt động, lực lượng Công an xã đã từng bước khẳng định được vai trò nòng cốt trong đảm bảo tình hình an ninh trật tự tại cơ sở. Ngày càng xuất hiện nhiều tấm gương Công an xã không quản ngại gian khó, tận tụy, vì nước quên thân, vì dân phục vụ, được quần chúng nhân dân, cấp ủy, chính quyền địa phương biểu dương, đánh giá cao…
Những kết quả tích cực mà lực lượng Công an xã chính quy đạt được thời gian qua đã góp phần quan trọng xây dựng địa bàn cơ sở ngày càng an toàn, vững mạnh; phát hiện, ngăn chặn, loại trừ triệt để những vấn đề phức tạp ngay từ khi mới nảy sinh; phục vụ tốt hơn nhiệm vụ quản lý nhà nước về an ninh, trật tự, góp phần phát triển kinh tế-xã hội, an ninh-quốc phòng của địa phương.
Đối với tỉnh Cà Mau, quán triệt chủ trương của Đảng ủy Công an Trung ương, lãnh đạo Bộ Công an về bố trí Công an xã chính quy; Đảng ủy Công an tỉnh tham mưu Ban Thường vụ Tỉnh ủy ban hành Công văn số 1023-CV/TU ngày 18/10/2018 về thống nhất chủ trương của Đảng ủy Công an Trung ương về việc bố trí Công an chính quy đảm nhiệm các chức danh Công an xã, kể cả xã không trọng điểm phức tạp về an ninh trật tự; Giám đốc Công an tỉnh xây dựng trình Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Cà Mau phê duyệt Đề án án điều động sĩ quan, hạ sĩ quan Công an nhân dân đảm nhiệm các chức danh Công an xã, thị trấn trên địa bàn tỉnh.
Song song đó, Đảng ủy Công an tỉnh đã tham mưu Tỉnh ủy ban hành nhiều văn bản chỉ đạo, triển khai đến các sở, ban, ngành tỉnh, Ủy ban nhân dân các huyện, thành phố quán triệt, thực hiện.
Cà Mau có 9 đơn vị hành chính cấp huyện, 101 đơn vị hành chính cấp xã (82 xã, 10 phường, 9 thị trấn), trong đó, bố trí 4 thị trấn thực hiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức bộ máy như Công an phường và 87 Công an xã, thị trấn chính quy.
Theo lộ trình Đề án, phấn đấu đến cuối năm 2020 có 100% xã, thị trấn được bố trí ít nhất 3 Công an chính quy/xã.
Tuy nhiên, với sự chỉ đạo kỳ quyết của Ban Thường vụ Đảng ủy, Ban Giám đốc, Công an tỉnh đã triển khai thực hiện, rút ngắn thời gian sớm hơn lộ trình Đề án của Bộ Công an cuối năm 2020, đã bố trí Công an chính quy 100% xã, thị trấn trên địa bàn tỉnh; trung bình 6,5 Công an chính quy/xã). Đến thời điểm hiện tại mỗi Công an xã, thị trấn bố trí tối thiểu là 8 đồng chí/xã.
Từ triển khai, thực hiện Đề án án điều động sĩ quan, hạ sĩ quan Công an nhân dân đảm nhiệm các chức danh Công an xã, thị trấn trên địa bàn tỉnh Cà Mau, lực lượng Công an chính quy xã, thị trấn đã khẳng định vai trò, tầm quan trọng trong công tác đảm bảo an ninh trật tự tại cơ sở; chủ động nắm, phân tích, dự báo tình hình, kịp thời tham mưu, đề xuất Công an huyện, Đảng ủy, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân cấp xã chỉ đạo giải quyết nhanh chóng, kịp thời các vụ việc phức tạp về an ninh trật tự trên địa bàn, không để kéo dài; tham mưu triển khai thực hiện các kế hoạch, phương án bảo vệ, an toàn các sự kiện chính trị, văn hóa trên địa bàn xã, thị trấn; tham mưu kiện toàn Ban chỉ đạo 138 về xây dựng phong trào toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc, phòng, chống tội phạm và tệ nạn xã hội; xây dựng các kế hoạch, chuyên đề phòng, chống các loại tội phạm, tập trung vào một số hành vi vi phạm pháp luật như: Trộm cắp tài sản, ma túy, đánh bài ăn tiền…
Bên cạnh đó, Công an xã, thị trấn cũng là lực lượng nòng cốt trong thực hiện Dự án cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư và Dự án sản xuất, cấp và quản lý Căn cước công dân cũng như trong công tác phòng, chống dịch Covid-19…
Từ kết quả trên cho thấy chủ trương xây dựng Công an xã, thị trấn chính quy là rất đúng đắn, có ý nghĩa chiến lược, lâu dài trong công tác bảo đảm an ninh, trật tự ở địa bàn cơ sở, được sự đồng thuận, ủng hộ rất cao của các ban, bộ, ngành ở Trung ương, các cấp ủy đảng, chính quyền địa phương và đông đảo quần chúng nhân dân.
Công an xã, thị trấn chính quy đã nỗ lực triển khai các mặt công tác bảo đảm an ninh, trật tự và xây dựng phong trào toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc.
Chất lượng công tác tham mưu cho cấp ủy, chính quyền địa phương về bảo đảm an ninh, trật tự được nâng cao.
Tình hình an ninh, trật tự tại các xã, thị trấn hầu hết đều có những chuyển biến tích cực rõ nét, tình hình tội phạm, vi phạm pháp luật về trật tự xã hội giảm rõ rệt, tình hình an ninh, trật tự được ổn định.
Tuy nhiên, trước những tác động tiêu cực của cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ 4, những vấn đề về tội phạm và an ninh phi truyền thống; những thông tin “xấu”, “độc”, những hành động chống phá, xuyên tạc đường lối, chủ trương, đường lối của Đảng, Nhà nước của các thế lực thù địch, phản động được lan truyền trên không gian mạng …
Trong thời gian tới, để tiếp tục xây dựng, củng cố đội ngũ cán bộ, nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động Công an xã chính quy đáp ứng yêu cầu công tác bảo đảm an ninh trật tự tại địa bàn cơ sở trong tình hình mới.
Tác giả bài viết kiến nghị tập trung thực hiện một số giải pháp sau:
Một là, cần nhanh chóng triển khai các chủ trương, căn cứ pháp lý, căn cứ thực tiễn liên quan đến bố trí lực lượng Công an xã, thị trấn chính quy; xây dựng chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn cơ cấu tổ chức, chế độ chính sách, chức danh, chức vụ, quy chế làm việc, quy trình, chế độ công tác, quan hệ phối hợp, quy trình quản lý cán bộ Công an xã theo hướng Công an xã được quy định là một cấp Công an, thực hiện đầy đủ chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức bộ máy như Công an phường; xây dựng chế độ chính sách, đãi ngộ tương xứng đối với lực lượng không chính quy làm nhiệm vụ trật tự trị an ở cơ sở.
Hai là, nâng cao nhận thức, xác định rõ Công an xã là lực lượng chịu trách nhiệm về mọi mặt công tác bảo đảm an ninh trật tự tại địa bàn cơ sở, trực tiếp tiếp nhận và xử lý ban đầu các vụ việc liên quan đến an ninh trật tự ; làm tốt công tác điều tra cơ bản, nắm tình hình và xử lý kịp thời các vấn đề nổi lên ở địa bàn cơ sở như, trộm cắp vặt, tín dụng đen, đánh bạc, ma túy, tệ nạn xã hội....
Chủ động, tích cực sử dụng đồng bộ các biện pháp công tác công an theo thẩm quyền để thực hiện nhiệm vụ bảo đảm an ninh trật tự tại địa bàn phụ trách, không xem nhẹ bất kỳ công tác nào, kết hợp hài hòa các mặt công tác để hỗ trợ, bổ sung cho nhau nhằm phòng ngừa, đấu tranh chống tội phạm và các hành vi vi phạm pháp luật, trên cơ sở quyền hạn đã được quy định.
Ba là, Công an các tỉnh, thành phố và Công an cấp huyện tăng cường tổ chức huấn luyện, bồi dưỡng nghiệp vụ cho lực lượng Công an chính quy đảm nhiệm chức danh Công an xã và lực lượng Công an viên bán chuyên trách để lực lượng làm tốt hơn nữa nhiệm vụ được giao trong thời gian tới.
Đồng thời, từng cán bộ, chiến sĩ Công an xã phải tích cực học tập, tự nghiên cứu, cập nhật, bổ sung, nắm vững kiến thức nghiệp vụ quản lý nhà nước về an ninh trật tự ở địa bàn cơ sở; tự tu dưỡng, rèn luyện đạo đức, văn hóa trong giao tiếp, ứng xử, tự giác tuân thủ, thực hiện tốt nhiệm vụ, quyền hạn, lề lối làm việc, chế độ báo cáo theo quy định.
Bốn là, Công an các tỉnh, thành phố tiếp tục tham mưu với Tỉnh ủy, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân tỉnh tăng cường công tác lãnh đạo, chỉ đạo thực hiện chủ trương xây dựng Công an xã, thị trấn chính quy trên địa bàn tỉnh.
Cấp ủy, lãnh đạo Công an các địa phương và cấp ủy, chỉ huy Công an xã phải xây dựng tốt mối quan hệ với cấp ủy, Ủy ban nhân dân, các ngành, đoàn thể xã; chủ động nắm tình hình, tham mưu cấp ủy, chính quyền huy động các ngành và nhân dân tham gia phong trào toàn dân bảo vệ an ninh Tổ quốc trên địa bàn, duy trì tổ chức "Diễn đàn Công an xã lắng nghe ý kiến nhân dân"; quán triệt và vận dụng linh hoạt, sáng tạo các chủ trương của Đảng ủy, lãnh đạo Công an cấp huyện để tham mưu Đảng ủy, Ủy ban nhân dân cấp xã chỉ đạo bảo đảm an ninh trật tự trên địa bàn phụ trách. Quan tâm làm tốt công tác xây dựng Đảng, động viên cán bộ, chiến sĩ ổn định tư tưởng, vượt qua khó khăn, an tâm công tác, hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được giao.
Năm là, phát huy vai trò Công an xã là lực lượng nòng cốt và xung kích đi đầu trong phòng chống thiên tai, dịch bệnh, sự cố và trong công tác, quản lý, cảm hóa, giáo dục các loại đối tượng hình sự, đối tượng tái hòa nhập cộng đồng tại cơ sở, từ đó hạn chế tình hình tội phạm phát sinh, giữ vững ổn định môi trường an ninh, trật tự, phục vụ đắc lực cho sự phát triển kinh tế, xã hội tại địa phương.
