Dưới sự lãnh đạo sáng suốt của Bộ Chính trị, Trung ương Đảng và Bác Hồ, cùng sự chỉ đạo sáng tạo, sâu sát và hiệu quả của các cấp chính quyền, đoàn thể, sự hy sinh đùm bọc, cưu mang của bà con các địa phương miền bắc, mọi công việc đón tiếp, sắp xếp nơi ăn, chốn ở, bố trí công tác, việc làm, ổn định đời sống của những người tập kết, được nhanh chóng thực hiện. Đó là công việc cấp bách, cũng là tình cảm thiêng liêng của ý Đảng, lòng dân, "bắc - nam một nhà", "Tất cả vì miền nam ruột thịt".
Cùng với việc thực hiện chuyển quân, tập kết, Bác Hồ, Trung ương Đảng và Chính phủ đã chủ trương thành lập các trường học sinh miền nam trên đất bắc. Chủ trương này vừa thể hiện sự quan tâm đặc biệt của lãnh đạo Đảng và Nhà nước ta chăm lo giáo dục, đào tạo con em các đồng chí, đồng bào đã và đang chiến đấu, hy sinh vì sự nghiệp cách mạng miền nam, vừa thể hiện tầm nhìn chiến lược của Bác Hồ và của Đảng ta chuẩn bị lực lượng lâu dài cho cuộc đấu tranh giải phóng miền nam, thống nhất Tổ quốc và xây dựng đất nước sau ngày toàn thắng. Từ tầm nhìn chiến lược sâu sắc ấy, sau Cuộc tổng tiến công và nổi dậy Tết Mậu Thân năm 1968, dự báo cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước có thể còn kéo dài, Bác Hồ và Bộ Chính trị quyết định tiếp tục đưa con em cán bộ, chiến sĩ miền nam ra hậu phương lớn miền bắc đào tạo thành người tài cho đất nước.
Hàng chục nghìn con em cán bộ và đồng bào miền nam từ chín đến mười tuổi không vượt tuyến bằng đường bộ, vượt biển bằng tàu thủy Liên Xô, Ba Lan mà lội bộ vượt Trường Sơn đầy máu lửa ra bắc, ngược đường với các đoàn quân của miền bắc nườm nượp chi viện cho tiền tuyến lớn miền nam.
Trong gần 21 năm, từ 1954 đến 1975, gần 30 Trường Học sinh miền nam được thành lập ở Hà Nội và các tỉnh, thành phố (Thanh Hóa, Nghệ An, Hải Phòng, Hà Đông, Hải Dương, Hưng Yên, Thái Bình, Hà Nam, Vĩnh Phúc...), sang cả Khu học xá Nam Ninh, Quế Lâm (Trung Quốc) và nước CHDC Đức. Đảng, Nhà nước và ngành giáo dục đã chọn cả "một thế hệ vàng" những thầy giáo, cô giáo, cán bộ, nhân viên đầy tâm huyết, với trình độ chuyên môn cao phục vụ việc nuôi - dạy - đào tạo con em miền nam với quyết tâm "Tất cả vì học sinh thân yêu". Học sinh miền nam (HSMN) được nuôi dưỡng, đào tạo trong một môi trường tận tình, chu đáo, trách nhiệm và tình thương cao cả của các thầy giáo, cô giáo, cô chú phục vụ. Chính nhờ được sống trong môi trường giáo dục toàn diện, đầy đủ trí - đức - thể - mỹ, cùng ý thức tập thể, tự lực cánh sinh, vươn lên, mà tất cả thầy giáo và học sinh đều chung sức, chung lòng rèn luyện bản thân "vừa hồng, vừa chuyên", phấn đấu không mệt mỏi để trở thành những chiến sĩ cận vệ tuyệt đối trung thành với Đảng, với nhân dân.
Hơn 32 nghìn học sinh đã được học tập, rèn luyện và trưởng thành từ các Trường HSMN, sau tốt nghiệp phổ thông, hầu như tất cả đều được tuyển vào các trường đại học, cao đẳng, trung cấp chuyên nghiệp. Đại bộ phận trong số họ đã trưởng thành, có những đóng góp hết sức xứng đáng cho sự nghiệp giải phóng miền nam, thống nhất đất nước và xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền bắc với tinh thần xả thân vì Tổ quốc, vì nhân dân, vì Đảng và lý tưởng cách mạng cao đẹp.
Một số không nhỏ trong số họ đã "Vượt Trường Sơn đi cứu nước", trực tiếp trở lại miền nam tham gia chiến đấu giải phóng quê hương. Nhiều người đã anh dũng hy sinh ở lứa tuổi thanh xuân, tiêu biểu như Anh hùng Nguyễn Kim Vang, nhà thơ Lê Anh Xuân, nhà văn Chu Cẩm Phong, nhà báo Lê Đình Phụng, Đinh Dệ, các liệt sĩ: Võ Dũng, Nguyễn Thị Thu Hồng, Phan Hoài Nam, Phùng Thanh Thu, Phùng Ngọc Tường, Mai Thị Thu,...; có người bị bắt, cầm tù, nhưng vẫn giữ vững khí tiết trung kiên. Cùng với lực lượng công an, đội ngũ HSMN đầu quân rất đông vào Quân chủng Phòng không -Không quân chiến đấu bảo vệ miền bắc, chi viện cho miền nam, không ít trong số đó đã anh dũng hy sinh, có người là Anh hùng LLVTND, tiêu biểu như: Nguyễn Văn Bảy, Đồng Văn Đe, Võ Văn Mẫn, Trần Triêm, Lê Điềm, Đỗ Hạng, Trần Văn Học, Nguyễn Ngọc Thiện, Trần Sâm Kỳ, Phạm Thao,...
Đặc biệt, sát cánh với các em đi B chiến đấu, có cả một đội ngũ đông đảo các thầy giáo, cô giáo từng công tác ở các trường miền nam. Rất nhiều thầy đã anh dũng hy sinh, tiêu biểu là các liệt sĩ - nhà giáo Đỗ Đăng Hy, Võ Tề, Nguyễn Nhung, Nguyễn Văn Thanh, Trần Đạo,... Sau ngày miền nam được hoàn toàn giải phóng, phần lớn số cán bộ, "hạt giống đỏ" mà Bác Hồ, Đảng ta và nhân dân miền bắc gieo trồng ngày nào, đã được giao nhiệm vụ trở về tiếp quản các vùng mới giải phóng, trở thành lực lượng nòng cốt trong các cơ quan, đoàn thể, cơ sở kinh tế, văn hóa, giáo dục, các đơn vị quân đội, công an, v.v... góp phần quan trọng vào việc xây dựng và củng cố chính quyền cách mạng ở các địa phương miền nam.
Rất nhiều HSMN đã trở thành những cán bộ cao cấp của Đảng, Nhà nước và các tổ chức chính trị - xã hội; giữ vai trò lãnh đạo, quản lý chủ chốt các ban, ngành, đoàn thể ở Trung ương và địa phương.
HSMN có những đóng góp hết sức quan trọng trong các lực lượng vũ trang thời kỳ chống Mỹ, cứu nước, chiến tranh biên giới tây nam, biên giới phía bắc, xây dựng lực lượng vũ trang chính quy, từng bước hiện đại để bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ thiêng liêng của Tổ quốc, giữ gìn trật tự an ninh đất nước.
Rất nhiều người đã trở thành các tướng lĩnh tài ba, Anh hùng LLVT Quân đội nhân dân và Công an nhân dân Việt Nam.
Rất nhiều HSMN miệt mài học tập, nghiên cứu nghiêm túc, phấn đấu trở thành những nhà khoa học đầu ngành của nhiều lĩnh vực khác nhau và đã có những cống hiến xứng đáng cho sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Hầu hết những người hoạt động trong lĩnh vực khoa học, công nghệ, nghiên cứu, giảng dạy trong các học viện, nhà trường đều có học hàm, học vị giáo sư, tiến sĩ khoa học, Nhà giáo Nhân dân, Nhà giáo Ưu tú. Không ít người được vinh danh, nhận các giải thưởng quốc gia và quốc tế về khoa học, công nghệ.
Khá nhiều HSMN xả thân trong các cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc, bảo vệ Tổ quốc, trong sự nghiệp xây dựng đất nước, có những công trình văn hóa, những tác phẩm văn học, nghệ thuật, báo chí sống mãi với thời gian. Họ là những NSND, NSƯT, nhà văn, nhà thơ, nhà báo, nhạc sĩ, họa sĩ, đạo diễn, ca sĩ có tên tuổi ghi dấu ấn trong lòng công chúng.
Có không ít HSMN tâm huyết làm giàu cho đất nước, trăn trở tìm công ăn, việc làm cho người lao động, cải thiện đời sống nhân dân, nhất là nông dân, đã đổ nhiều tâm sức xây dựng các nhà máy, tổng công ty, doanh nghiệp, vừa kinh doanh, vừa làm việc nghĩa, nộp ngân sách nhà nước, đóng góp xứng đáng cho sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội. Họ là tổng giám đốc, giám đốc, chủ tịch hội đồng quản trị các doanh nghiệp nhà nước và tư nhân. Một số người được vinh danh Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới.
Sự trưởng thành của các thế hệ HSMN trên đất bắc 60 năm qua không chỉ là niềm tự hào của thầy - trò các Trường Học sinh miền nam, niềm tự hào của nền giáo dục cách mạng Việt Nam, dưới sự lãnh đạo của Đảng và Bác Hồ, mà còn là niềm tự hào của Thủ đô Hà Nội, các địa phương miền bắc đã cưu mang, đùm bọc "những núm ruột miền nam", và bao trùm lên tất cả, là niềm tự hào về tính ưu việt của chế độ xã hội chủ nghĩa ở buổi khởi đầu.
60 năm đã qua, kể từ khi ra đời các Trường Học sinh miền nam trên đất bắc.
Giờ đây, phần lớn HSMN năm xưa đã lên tuổi ông bà nội, ngoại, cũng đã có nhiều người về với cõi vĩnh hằng. Thế hệ HSMN đàn em đang đảm đương nhiều cương vị công tác, phấn đấu không ngừng theo gương các chị, các anh. Song, tất cả chúng tôi, có thể tự hào báo cáo với anh linh Bác Hồ, với Trung ương Đảng, Chính phủ và nhân dân miền bắc, với các thầy giáo, cô giáo, cô chú đã nuôi dạy chúng tôi: Các thế hệ HSMN đã không phụ công ơn nuôi dưỡng, dạy dỗ, chăm sóc của Đảng, Chính phủ, Bác Hồ và nhân dân miền bắc. Dù ở đâu, trên cương vị nào, HSMN cũng là những người trung thành tuyệt đối với Đảng, với nhân dân, sẵn sàng xả thân vì sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam yêu dấu.
HUỲNH VĂN THÒN Trưởng ban Liên lạc HSMN Trung ương
