Gắn bó với cây sắn hàng chục năm nhưng sau khi kết thục vụ sắn 2022-2023, anh Nguyễn Văn Thân, thôn Khe Tăng, xã Quang Minh cho hay, cách đây gần 20 năm gia đình trồng hơn 3ha sắn củ, nhờ chăm sóc tốt, mỗi vụ sắn được khoảng 60 tấn củ, bán hơn 100 triệu đồng. Tuy nhiên, từ vụ sắn trước đã xuất hiện tình trạng thối củ cho nên năng suất giảm một nửa, trong khi giá thu mua sắn củ bấp bênh, có xu hướng giảm mạnh, vì thế sau khi thu hoạch nốt vụ sắn vừa rồi, gia đình đã quyết định trồng xen thêm cây quế.
Bí thư Đảng ủy xã Quang Minh, Cao Mạnh Khởi cho biết, diện tích, năng suất cây sắn của địa phương đã liên tục giảm trong vài năm trở lại đây. Trước kia đồng bào Dao, Tày hăng hái trồng sắn cao sản bán cho Nhà máy sắn Văn Yên mỗi năm hàng nghìn tấn củ, cải thiện đáng kể bộ mặt nông thôn miền núi. Đến nay, toàn xã chỉ còn 400ha sắn, trong đó nhiều diện tích đã được trồng cây quế xen lấn và nếu tình trạng này tiếp tục diễn ra thì một thời gian nữa, diện tích sắn trên địa bàn xã sẽ không còn.
Theo thống kê của huyện Văn Yên, diện tích sắn tại tám xã vùng nguyên liệu sắn giảm mạnh trong thời gian qua, chỉ còn khoảng 4.000ha, giảm một nửa so với trước đây và dự kiến sẽ còn tiếp tục thu hẹp. Qua tìm hiểu, do diện tích canh tác sắn chủ yếu có độ dốc cao, canh tác nhiều năm đất bị xói mòn, rửa trôi mạnh, dẫn đến đất bạc màu, nghèo dinh dưỡng, sắn sinh trưởng, phát triển chậm, năng suất giảm dần.
Bên cạnh đó, dù Nhà máy sắn Văn Yên là đơn vị thu mua, bao tiêu sản phẩm nhưng sự ràng buộc, cam kết về giá cho cả vụ gần như không có. Ngoài ra, hiện nay, do canh tác lâu năm, cây sắn đã bị nhiễm nhiều loại bệnh, nhất là nấm bệnh gây thối củ ngày càng phát triển mạnh, năng suất giảm, hiệu quả kinh tế kém, nên người dân đã chuyển một phần diện tích đất canh tác sắn sang trồng cây lâm nghiệp như quế, keo, bồ đề...
Trước thực trạng nêu trên, ông Phạm Hồng Thắng, Quyền Giám đốc Trung tâm Dịch vụ hỗ trợ phát triển nông nghiệp huyện cho biết, để hạn chế bệnh, nhất là bệnh thối củ, trung tâm đã phối hợp tuyên truyền, hướng dẫn người dân thực hiện các biện pháp canh tác như không sử dụng nguồn giống bị nhiễm bệnh, trong vùng bị nhiễm bệnh.
Đặc biệt xử lý tận gốc nguồn nấm bệnh trong đất bằng các biện pháp vệ sinh nương sắn, bón vôi bột, ủ phân hữu cơ với chế phẩm sinh học Trichodema dùng bón lót trước khi trồng. Đồng thời trung tâm phối hợp với các đơn vị bảo vệ thực vật của Trung ương, của tỉnh triển khai thực hiện mô hình thử nghiệm phòng trừ bệnh thối củ trên cây sắn tại xã Châu Quế Thượng, Châu Quế Hạ nhằm đánh giá hiệu quả và từng bước nhân rộng mô hình.
Trao đổi với ông Hà Hải Yến, Giám đốc Nhà máy sắn Văn Yên được biết, nhà máy chế biến có công suất 200 tấn bột/ngày, cần đến gần 900 tấn củ tươi/ngày. Để bảo đảm hoạt động, hằng năm cần 120 nghìn tấn củ tươi, nhưng năm qua nhà máy chỉ thu mua trên địa bàn huyện Văn Yên được 35 nghìn tấn, các địa phương khác trong tỉnh khoảng 12 nghìn tấn, còn phải mua ngoài tỉnh hơn 50 nghìn tấn.
Nguyên nhân được cho là trên địa bàn có sáu xưởng chế biến bột sắn ẩm, một nhà máy chế biến bột khô, nên có sự lấn át về đầu vào nguyên liệu. Mặt khác, do siết chặt tải trọng, giá xăng, dầu tăng cao, dẫn đến dù giá mua nhà máy đạt 2.400 đồng/kg, nhưng thực tế mua tại vườn đồi của dân chỉ đạt 1.600 đồng/kg sắn củ, người dân đang quay lưng với cây sắn.
Sau hơn 20 năm tập trung phát triển vùng nguyên liệu sắn ở Văn Yên, cây sắn được đánh giá là cây có năng suất, giá trị kinh tế cao, góp phần nâng cao đời sống cho người dân. Hằng năm, người dân địa phương thu về hơn 200 tỷ đồng từ việc bán củ, sản phẩm tinh bột sắn, sắn lát khô được xuất khẩu sang Trung Quốc, Philippines, Hàn Quốc... Vị thế của cây sắn không chỉ là cây xóa nghèo, làm giàu cho nông dân mà còn là sản phẩm nông sản xuất khẩu chủ lực của huyện Văn Yên nói riêng và tỉnh Yên Bái nói chung.
Đến nay, huyện Văn Yên đã xây dựng kế hoạch ổn định diện tích sắn 4.000ha, tập trung tại tám xã trọng điểm, trong đó có 1.000ha chuyên canh. Trong đó, có một số nhà máy sắn đã đầu tư trở lại không tính tiền cho nông dân, bằng cách hỗ trợ phân ủ từ bã vỏ sắn (khoảng 2.500 tấn được chở đến tận chân đồi). Tuy nhiên, với những gì thực tế đang diễn ra, vùng sắn Văn Yên có thể đứng trước việc bị xóa sổ, nếu giá cả cây sắn vẫn tiếp tục bấp bênh và năng suất giảm do bệnh thối củ như hiện nay.
Để phát triển cây sắn bền vững, cần có sự hỗ trợ tích cực, sự quan tâm của chính quyền các địa phương và sự chủ động của các doanh nghiệp sản xuất, chế biến và kinh doanh sắn. Đồng thời, thực hiện các chính sách hỗ trợ, khuyến khích người trồng sắn đầu tư thâm canh tăng năng suất. Hỗ trợ giống sắn mới cho nông dân và có chính sách thu mua, vận chuyển, nhất là cần có chính sách bảo hiểm giá sắn cho nông dân để bảo đảm độ bền vững của vùng nguyên liệu.
