Ngày 9/3/1945, Nhật đảo chính Pháp ở Đông Dương. Đảng ta phát động cao trào kháng Nhật, cứu nước. Vào ngày 10/3/1945, dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Phân khu ủy Phân khu B - Nguyễn Huệ, nhân dân các dân tộc tổng Thanh La đã đứng dậy khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền cách mạng. Ngày 16/3/1945, tại sân đình Thanh La (nay thuộc xã Minh Thanh, huyện Sơn Dương) đã diễn ra cuộc mít tinh để bầu ra Ủy ban cách mạng lâm thời châu Tự Do - một trong những chính quyền cách mạng cấp xã và cấp huyện đầu tiên trong cả nước.
 |
Đình Thanh La, xã Minh Thanh, huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên Quang nơi diễn ra cuộc mít tinh để bầu ra Ủy ban cách mạng lâm thời châu Tự Do vào ngày 16 tháng 3 năm 1945. |
Gần 20 năm trông coi đình Thanh La, với ông Nguyễn Ngọc Oanh ở thôn Mới, xã Minh Thanh, huyện Sơn Dương, những ký ức lịch sử về cuộc khởi nghĩa vũ trang giành chính quyền thắng lợi và thành lập châu tự do của người dân xã Thanh La thời bấy giờ luôn khắc sâu trong tâm trí. Mỗi khi có đoàn khách đến thăm đình, ông Oanh lại say sưa thuyết minh về lịch sử hình thành đình và chiến thắng lập nên chính quyền đầu tiên trong cả nước cho du khách tham quan nghe.
Ông Oanh kể lại, khởi nghĩa Thanh La nổ ra đêm 10/3/1945, dưới sự lãnh đạo trực tiếp của đồng chí Tạ Xuân Thu và Ban Chỉ huy Phân khu Nguyễn Huệ, lực lượng vũ trang cách mạng đã mau lẹ tước vũ khí của lính dõng, bắt bọn tổng lý, hương dõng phải quy phục, giao nộp súng ống, bằng sắc, triện đồng cho ta. Ta giải phóng hoàn toàn xã Thanh La trong đêm 10/3/1945. Đây là cuộc khởi nghĩa cấp xã giành thắng lợi sớm nhất trong cả nước.
Từ thắng lợi này, chúng ta có châu Tự Do gồm một vùng đất rộng lớn, trở thành trung tâm căn cứ địa của cả nước. Nơi đây hội đủ điều kiện để Bác Hồ và Trung ương Ðảng đặt Ðại bản doanh, lãnh đạo thành công cuộc Tổng khởi nghĩa Tháng Tám giành chính quyền trong cả nước.
Từ chiến thắng Thanh La, sáng 11/3/1945, sau cuộc mít tinh tuyên thệ tại sân đình Thanh La, quân khởi nghĩa với nòng cốt là lực lượng Cứu quốc quân 3 và tự vệ địa phương giương cao cờ đỏ sao vàng, biểu ngữ cách mạng tiến về giải phóng Ðăng Châu, huyện lỵ Sơn Dương.
Ðêm 12, rạng sáng 13/3/1945, quân ta bao vây đánh đồn Ðăng Châu và hạ đồn sau ít phút, thu hơn 100 khẩu súng, hàng chục két lựu đạn phân phát cho các đội tự vệ, phá kho thóc của Nhật ở huyện lỵ để chia cho dân nghèo. Sau khi Ðăng Châu được giải phóng, ngày 16/3/1945, Phân khu Nguyễn Huệ tổ chức một cuộc mít tinh lớn tại đình Thanh La, tuyên bố thành lập châu Tự Do và Ủy ban cách mạng lâm thời châu.
Ðây là chính quyền nhân dân cấp châu đầu tiên của Tuyên Quang và cũng là chính quyền cách mạng cấp châu đầu tiên trong cả nước.
Sau khi Khởi nghĩa Thanh La thắng lợi, Đăng Châu được giải phóng, châu Tự Do được thành lập đã mở ra những thắng lợi liên tiếp của khởi nghĩa và tiến công ở một vùng rộng lớn, góp phần giải phóng hoàn toàn các huyện của tỉnh Tuyên Quang và các huyện của các tỉnh lân cận.
Sự kiện này đã trở thành một biểu tượng cho sự dũng cảm và sự quyết tâm của dân tộc Việt Nam trong cuộc kháng chiến giành độc lập, chủ quyền và tự do cho đất nước, là một minh chứng cho sức mạnh của sự đoàn kết dân tộc để đánh bại kẻ thù chung của đất nước.
