Ðó là một huyền thoại về việc nhân dân ta tôn vinh và thờ phụng Bốn vị thánh không bao giờ chết (Tứ bất tử): Thánh Tản Viên, Thánh Gióng, Thánh Chử Ðồng Tử và Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Kể cũng lạ, vì các vị thần thánh mà dân gian tôn sùng thì rất nhiều, vậy mà chỉ có bốn vị được đặt riêng ra, liệt vào hạng "siêu thánh".
Tuy nhiên, nếu nghiên cứu kỹ về mọi phương diện, chúng ta sẽ tìm ra được những căn nguyên sâu xa, vừa độc đáo, vừa giàu chất văn hóa sử thi của truyền thuyết dân tộc được lưu truyền bao đời nay trong dã sử.
Ðặc biệt, truyền thuyết này có nhiều điều liên quan tới địa danh và con người Hà Nội.
Con số bốn trong dân gian từ xưa đã có nhiều ý nghĩa mang tính triết lý: Bốn phương tám hướng, tứ hải giai huynh đệ, tứ trụ triều đình, tứ tuyệt... mọi cơ cấu giá trị vật chất tinh thần nhiều khi được bắt đầu bằng "bộ tứ". Thánh Tản Viên được coi là vị thánh được nhắc tới đầu tiên. Có lẽ đây là vị thánh liên quan tới truyền thuyết về việc bảo tồn, giữ gìn đất nước trong cuộc đấu tranh đối chọi với thiên nhiên và với giặc ngoại xâm của dân tộc.
Truyện kể về xung đột mang mầu sắc tình ái giữa hai vị thần tượng trưng cho hai thế lực đối chọi nhau: Thủy Tinh (Thần nước), là sức mạnh tự nhiên, biểu hiện của thiên tai lũ lụt, bão tố... mà hàng năm nhân dân ta phải gánh chịu, nhất là cư dân lưu vực đồng bằng sông Hồng (mà Thăng Long là vùng chịu ảnh hưởng khá nặng nề).
Còn Sơn Tinh (Thần núi), còn gọi là Thánh Tản Viên, đại diện cho sức mạnh vật chất, ý chí, sự thông minh, lòng quả cảm và sự đoàn kết toàn dân, đã chống chọi và chống chọi thành công với sức hủy diệt tàn phá của mọi thiên tai địch họa.
Thánh Gióng là một vị thánh quen thuộc với nhân dân ta. Truyền thuyết này gắn bó và lưu truyền với mọi thế hệ lớn bé già trẻ. Thông qua một câu chuyện một cậu bé lên ba rồi mà chẳng biết nói cười. Vậy mà, khi xuất hiện giặc Ân sang xâm lược thì cậu bé kia bỗng nhiên đổi khác, đứng dậy nói năng dõng dạc và mau chóng lớn thành một tráng sĩ. Vị tráng sĩ này cưỡi ngựa sắt, đội nón sắt, cầm gậy sắt... một mình xông ra giữa trận tiền. Ðánh tan giặc Ân, vị anh hùng bỏ lại tất cả, một mình một ngựa bay thẳng lên trời.
Ðây có lẽ là bài ca hào hùng nhất về truyền thống đánh giặc giữ nước của dân tộc ta. Những con người bình dị, lớn lên từ nghèo khó, nhưng khi đất nước lâm nguy thì sẵn sàng xả thân, hy sinh vì nghĩa lớn. Lúc đó, họ trở thành một con người khác hẳn, có sức mạnh phi thường. Truyền thuyết sử thi giàu chất anh hùng ca này vẫn còn lưu giữ bằng các di tích rất phong phú tại làng Phù Ðổng (Gia Lâm), làng Gióng, Sóc Sơn, Hà Nội.
Truyền thuyết thứ ba là truyền thuyết về Chử Ðồng Tử, lan truyền từ thế kỷ XV (Lê Ðức Thịnh, đã dẫn, tr.283). Ðây là câu chuyện về tình duyên giữa Công chúa Mỵ Nương Tiên Dung với chàng trai nghèo khổ Chử Ðồng Tử. Sự gặp gỡ có phần kỳ bí đã thêu dệt nên một thiên tình sử lạ vào loại bậc nhất trong lịch sử dân tộc. Lạ lùng là ở đây có một tình yêu và quan niệm bạo dạn, tới mức dũng cảm, vượt qua tất cả mọi ranh giới. Nàng Tiên Dung dám yêu, dám lấy chàng Chử Ðồng Tử "khố rách áo ôm", bất chấp mọi lễ giáo phong kiến và ngôi vị thứ bậc sang hèn trong xã hội.
Ðây là một nét đẹp đậm chất nhân văn nhất trong bốn vị Tứ bất tử. Câu chuyện thể hiện nguyện vọng xây dựng một cuộc sống phồn vinh vật chất trên nền tảng một tình yêu đích thực. Người ta đã thống kê có tới 72 làng lập điện thờ Chử Ðồng Tử, rải rác ở hai bờ tả ngạn sông Hồng. Trong đó, có một đền thờ lớn lập tại thôn Chử Xá, Văn Ðức, Gia Lâm, Hà Nội.
Vị cuối cùng trong bốn vị, có tên thật là Liễu Hạnh, sinh ra vào thời Lê (1557). Liễu Hạnh là một điển hình về sự khẳng định vai trò của người phụ nữ, dám nói lên tiếng nói phản kháng với triều đình phong kiến, còn mang nặng tư tưởng Nho giáo, không coi trọng vai trò của người phụ nữ. Liễu Hạnh được dân gian tôn sùng là Thánh Mẫu. Dân gian còn gọi một cách phổ biến là Bà Chúa Liễu. Câu ca: "Tháng Tám giỗ cha, tháng ba giỗ mẹ" chính là một câu ca có ý tôn sùng bà như Người Mẹ chung cho tất cả.
Ngoài Phủ Dày (Vụ Bản, Nam Ðịnh), Ðền Sòng, Ðền Phố Cát (Thanh Hóa) thì Phủ Tây Hồ (Hà Nội) cũng có bàn thờ Thánh Mẫu rất bề thế, trang trọng. Và hàng năm thì Lễ hội Phủ Dày (Nam Ðịnh) còn được tổ chức rất linh đình suốt 10 ngày liền (từ mồng 1 đến 10-3 âm lịch).
Tục thờ Tứ bất tử là một tục lệ mang mầu sắc tín ngưỡng nhưng lại phản ánh đậm nét truyền thuyết lịch sử và có giá trị văn hóa rất sâu sắc. Ðây chính là nền tảng tư tưởng làm nên cốt cách của con người Việt Nam: Kiên trung, bất khuất, thông minh, sáng tạo, tình nhà nghĩa nước hài hòa. Chất nhân văn được kết tinh, chắt lọc trong bao chặng đường lịch sử đã làm nên biểu trưng hiển hách nhất của con người Việt Nam ta. Ðó là bề dày, là cội nguồn của đời sống tinh thần làm nên sức mạnh của dân tộc trong mọi hoàn cảnh từ xưa tới nay.
