Tuy nhiên, mấy năm trở lại đây, cơn sốt lan đột biến dần định hình và lan tỏa, với nhiều thương vụ diễn ra liên tục, được thông tin rầm rộ trên mạng hoặc công khai trong cộng đồng người chơi lan ở nhiều tỉnh trên phạm vi cả nước, như ở Quảng Ninh, Hải Phòng, Hòa Bình, Hà Nội và Bình Thuận...
Đối tượng giao dịch là các loại lan đột biến khá đa dạng, thường tập trung vào các loại lan năm cánh trắng Pleiku, lan năm cánh trắng cờ đỏ, lan năm cánh trắng đại cát, thảo chi, hồng chương chi, lan năm cánh trắng Phú Thọ, lan năm cánh trắng HPR, lan năm cánh trắng Phú Quý, lan năm cánh trắng Bạch Tuyết, lan Bạch Tuyết á hậu, lan Giã Hạc năm cánh trắng và lan năm cánh trắng Bảo Duy.
Khối lượng giao dịch thật gọn nhẹ, có thể theo giò lan, hoặc theo kie (mầm cây con được tách ra từ cây mẹ) được đo bằng centimet, nhưng giá trị các giao dịch trị giá giật mình vì thật “khủng”, tới hàng tỷ, chục tỷ, thậm chí hàng trăm tỷ đồng…?!
Về nguyên tắc kinh tế, giá của hàng hóa nói chung, của lan đột biến nói riêng tùy thuộc vào giá trị và giá trị sử dụng của hàng hóa; vào tương quan cân đối cung - cầu; vào phương thức sản xuất, phân phối và tiêu dùng hàng hóa; vào sự quan tâm của công chúng và cả vào năng lực, hiệu lực quản lý nhà nước…
Có những bức tranh hàng triệu đô, những cổ vật hàng chục triệu đô, nhưng vì đó là sản phẩm duy nhất và không thể nhân ra các phiên bản khác với giá trị như nhau, bởi tính duy nhất, đơn chiếc cao của chúng. Nghệ thuật là vô giá. Nhưng giá lan đột biến thì không thể cao kéo dài. Bức tranh không thể vẽ lại ngay cả khi tác giả còn sống vì giá cả sẽ sụt giảm mạnh, thâm chí mất phần lớn giá trị cùng với việc nhân bản tranh. Trong khi đó, lan đột biến hoàn toàn có thể được nhân bội và trở lên phổ biến sau thời gian ngắn nếu cuộc đua nhân giống kiếm lời xảy ra.
Thực tế, hiện tượng đột biến trong thiên nhiên là bình thương, dù trong hàng nghìn tấn lan rừng mới có một cây lan đột biến (nghĩa là có sự thay đổi di truyền mà không do tái tổ hợp nhiễm sắc thể, tạo ra sự khác biệt giữa các con với nhau hoặc với cha mẹ, hoặc giữa các cá thể trong quần thể); hội và rao bán ở các tỉnh…
Về góc độ sinh học, do tác động của các yếu tố môi trường và do quá trình tái tổ hợp di truyền, thực vật nói chung và lan nói riêng có thể xảy ra quá trình biến dị sinh học (bao gồm biến dị không di truyền và biến dị di truyền; ngay trong loại biến dị di truyền lại bao gồm biến dị tái tổ hợp và biến dị đột biến). Như vậy, lan đột biến, có thể có cả những cây thường biến (biến dị không di truyền), tức là cây chỉ khác biệt với cây gốc (hoặc cây mẹ) ở một số thời gian và môi trường nhất định. Nếu lan nhân giống bằng hữu tính thì hạt phấn sẽ bị phân ly, tức là cây con sẽ không còn giữ được đặc tính của cây mẹ nữa, chỉ nhân giống bằng vô tính mới giữ được đặc tính của cây mẹ. Nhân bằng vô tính có thể giâm cành bằng kie (các đốt thân) và nhân giống bằng Invitro (nuôi cấy mô). Nếu nhân bằng kie ngoài vườn ươm hệ số nhân giống thấp, cây thường bị sâu bệnh hại…
Theo các chuyên gia sinh học, với trình độ công nghệ sinh học hiện nay, các phòng thí nghiệm chuyên về nuôi cấy mô và đội ngũ đông đảo chuyên gia có chuyên môn sâu về nuôi cấy mô cây hoàn toàn có thể nhân lên hàng loạt những cây giống hệt cây lan đột biến đang "hót" nhất trên thị trường. Hơn nữa, giá thành của việc nhân giống này là rất rẻ…
Như vậy, việc đầu tư lan đột biến do tin theo cơn sốt trên mạng xã hội có thể khiến nhà đầu tư đối diện với những rủi ro cao do vỡ bong bóng lan trên thị trường, tức tình trạng tăng mạnh tổng cung và bán tháo lan, giảm đột ngột thẳng đứng về giá và cả lượng cầu có khả năng thanh toán… Từ đó, kéo theo các hệ lụy nặng nề về vỡ nợ, tranh chấp và xử lý tranh chấp tài chính, tức người đầu tư mất khả năng thanh toán và rơi vào bẫy nợ các khoản vay.
Ngoài ra, người mua lan còn có thể gặp rủi ro liên quan đến tình trạng thoái hóa lan đột biến về mặt sinh học (đột biến không ổn định về di truyền); hoặc thậm chí bị mua phải lan đột biến giả, được chế tạo theo công nghệ “cắt dán” tinh vi của người bán có chủ đích lừa đảo trên thị trường…
Thực tế cho thấy, sự di truyền không ổn định của lan đột biến và sự cả tin vào cam kết bảo hành chất lượng của người bán đã từng khiến không chỉ người mua mất tiền, mà ngay cả người bán lan cũng gặp rủi ro khi bị yêu cầu phải đền bù cho cây lan đã bán nở sai mặt hoa cho khách hàng phái sinh…
Việc ngụy tạo các giao dịch để “gửi giá”, “thổi giá” và đẩy giá một mặt hàng nào đó lên cao không phải là chiêu trò mới trong kinh doanh, nhất là kinh doanh thương mại điện tử. Sự phát triển của mạng xã hội và thiếu hụt cơ chế quản lý thông tin hiệu quả là môi trường tốt để các kẻ trục lợi bày ra và phát tán các chiêu trò ‘đánh trận giả” về các thương vụ giao dịch lan đột biến, tạo thông điệp giả về cơ hội đổi đời từ kinh doanh lan đột biến; từ đó tạo ra tạo các lượng cầu ảo và gây các cơn sốt ảo trên thị trường trong nước.
Thực tế thế giới và trong nước đã, đang và sẽ còn ghi nhận nhiều loại hàng hóa được thổi giá mạnh mẽ và gây thiệt hại nặng nề cho nhà đầu tư và cả xã hội khi vỡ bong bóng, như vụ khủng hoảng vỡ bong bóng hoa tuy-líp ở Hà Lan thế kỷ trước khiến hoa giá tuy-líp tụt dốc từ hàng triêu xuống chỉ còn 1 USD/cây; cuộc khủng hoảng vỡ bong bóng bất động sản ở Thái Lan năm 1997 và ở Mỹ năm 2008 gấy mất giá bất động sản thị trường hơn 50%. Nhiều cơn sốt giao dịch tiền ảo (như ponzi) và một số mặt hàng sức khỏe khác cũng là những minh chứng. Ngay ở Việt Nam đã từng có trào lưu đầu tư chứng khoán, bất động sản, trồng cây sanh, nuôi nhím, chó cảnh đẩy nhiều gia đình vào cảnh trắng tay… Tất cả còn giữ nguyên giá trị cảnh báo cao cho hiện tại và cả tương lai.
Lan đột biến nếu được tổ chức kinh doanh bài bản, xây dựng thành sản phẩm xuất khẩu mới, có thương hiêu và chất lượng cao, ổn định thì tốt, vì khi đó kỳ vọng có thể mở rộng danh mục xuất khẩu, thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế cây tròng, tạo thêm công ăn việc làm, thu nhập và củng cố thương hiệu Việt Nam ở thị trường quốc tế.
Tuy nhiên, Hội Giống cây trồng Việt Nam cho biết, đến thời điểm hiện tại, cây lan đột biến chưa được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn công nhận là một giống lan chính thức được lưu hành trên thị trường. Hội Sinh vật cảnh Việt Nam đã có công văn gửi tới lãnh đạo hội sinh vật cảnh các địa phương về việc khuyến cáo mua bán lan đột biến. Cục Cạnh tranh và bảo vệ người tiêu dùng (Bộ Công Thương) cũng đã có cảnh báo rằng nhiều hoạt động mua bán lan đột biến thời gian gần đây không có thật, chủ yếu là giao dịch ảo, cách thức “thổi giá”, “làm giá ảo”, là chiêu trò “đánh trận giả”, đánh bóng tên tuổi của các đối tượng tham gia giao dịch để tạo thông điệp giả về lợi nhuận và nhu cầu thị trường, kích thích sự lừa đảo người tiêu dùng và trục lợi nếu nhiều người cả tin tham gia vào cuộc chơi thị trường này.
Bởi vậy, các cơ quan quản lý nhà nước cần tiếp tục chủ động vào cuộc theo chức năng phân công, tăng cường rà soát các quy định và phối hợp quản lý thị trường bảo đảm sự canh tranh lành mạnh và hoạt động minh bạch, công khai của thị trường, ngăn chặn các thông tin về giao dịch giả, gây nhiễu loạn thông tin thị trường và sự trục lợi trong tình trạng đó; rà soát các quy định về quản lý thuế để bảo đảm nghĩa vụ thuế; nhận diện và cảnh báo, có giải pháp thích ứng xử lý các mầm mống có thể tạo ra những rủi ro cho người dân và thị trường, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và bảo đảm sự ổn định tài chính và trật tự xã hội.
Những người chơi và kinh doanh lan cần tỉnh táo, có kinh nghiệm, kiến thức, thông tin, bản lĩnh và năng lực phản ứng thị trường. Lan đột biến không phải là cuộc săn tìm cơ hội đổi đời dễ dàng. Đừng để sự đột biến giá lan đột biến trở thành nguyên nhân dẫn tới... đột quỵ và đột tử cho những ai bất chấp thực tại khách quan, thiếu hiểu biết, nhưng thừa khát vọng làm giàu nhanh, với sự cả tin và ảo vọng cao, sẵn sàng “vay tiền đánh nhanh, rút nhanh”, kiểu “lướt sóng” trên thị trường chứng khoán và ngoại hối, vô tình hay cố tình tự biến mình thành nạn nhân hoặc đồng phạm của các chiêu trò thổi giá, các cơn sốt ảo đậm mùi lừa đảo trên thương trường…!
