Theo đó, trên địa bàn xã Xuân Trạch có rất nhiều ngôi mộ không có người thân quản lý, chăm sóc nằm xen kẽ giữa các khu đất sản xuất trồng cây, bên bìa rừng và vườn nhà dân. Phần lớn mộ chí ở trong tình trạng cỏ dại mọc đầy, bị gia súc dẫm đạp hằng ngày.
Nhiều người cao tuổi ở Xuân Trạch nhận định, nằm bên tuyến đường Trường Sơn nên những năm chiến tranh chống Mỹ cứu nước, Xuân Trạch là trọng điểm bắn phá ác liệt của kẻ thù. Có thể trong rất nhiều ngôi mộ vô chủ đó có những ngôi mộ của các liệt sĩ, thanh niên xung phong, người dân trong xã mà người thân, đồng đội của họ chưa có điều kiện tìm được hoặc bị thất lạc.
Trước thực tế này, Đảng ủy, Ủy ban nhân dân xã Xuân Trạch đã tổ chức nhiều buổi họp bàn, lấy ý kiến và được nhân dân trong xã đồng tình, ủng hộ chủ trương di chuyển những ngôi mộ vô chủ đến các khu nghĩa địa tập trung.
Tháng 10/2019, Ban Chỉ đạo quy tập mộ vô chủ xã Xuân Trạch được thành lập, do Chủ tịch Ủy ban nhân dân xã làm trưởng ban để chỉ đạo và tổ chức làm việc nghĩa này.
Ở các thôn, tổ quy tập cũng hình thành do trưởng thôn làm tổ trưởng, thành viên nòng cốt là người đứng đầu các chi hội, tổ liên gia tự quản và người cao tuổi trong thôn.
Theo Chủ tịch Ủy ban nhân dân xã Xuân Trạch Cao Thế Vĩnh, quan điểm chỉ đạo của Đảng ủy, Ủy ban nhân dân xã là việc cất bốc, quy tập và hoàn thiện các khu mộ vô chủ phải bảo đảm tính trang nghiêm, an toàn, tiết kiệm, phù hợp phong tục, tập quán của địa phương.
Xuân Trạch là nơi có sân bay Khe Gát, đèo Đá đẽo, hang Công binh… đã ghi danh vào sử sách. Xuân Trạch cùng với miền tây Bố Trạch ghi dấu những chiến công oanh liệt của các anh hùng, liệt sĩ đã ngã xuống vì nền độc lập, thống nhất Tổ quốc, bảo vệ cho tuyến đường 15A, tuyến đường Hồ Chí Minh lịch sử. Hiện, ở ngã 3 Khe Gát, xã Xuân Trạch là nơi đường Hồ Chí Minh chia thành 2 nhánh đi về phía nam.
Số lượng mộ vô chủ ở địa phương nhiều nên để tránh thất lạc, mất dấu vết khi thực hiện di chuyển, Ban chỉ đạo của xã tổ chức cho các thôn tiến hành khảo sát, thống kê đầy đủ các phần mộ vô chủ trên địa bàn từng thôn.
Tiếp đó thực hiện công tác định vị trên bản đồ, đánh số thứ tự cho các ngôi mộ vô chủ trước khi thực hiện di chuyển được thực hiện thống nhất và đồng bộ. Mục đích của việc làm này là để về sau nếu có người muốn tìm kiếm những phần mộ này không bị mất dấu vết, thất lạc.
Sau khi rà soát, Ban Chỉ đạo của xã nghiêm túc triển khai công tác cất bốc mộ vô chủ, giao các thôn chủ trì trong việc cất bốc tại địa phương mình. Ủy ban nhân dân xã Xuân Trạch hỗ trợ một phần kinh phí cho các thôn trong việc quy tập, phần còn lại do các hộ dân trong thôn tự thống nhất đóng góp và huy động từ nguồn xã hội hóa.
Nhờ làm tốt công tác dân vận, tất cả người dân trong xã đều đồng lòng, thống nhất cao trong việc chung tay thực hiện di chuyển các phần mộ vô chủ tại địa phương. Trên cơ sở quy hoạch các khu nghĩa địa ở xã, Ban Chỉ đạo cấp xã và các thôn đã thực hiện việc di chuyển mộ vô chủ về nơi tập trung bảo đảm đúng diện tích, không gian và thuận lợi cho người dân đến chăm lo hương khói.
Đến nay, xã Xuân Trạch đã thực hiện di chuyển được hơn 1.000 ngôi mộ. Số kinh phí dùng làm việc hiếu nghĩa này khoảng 1 tỷ đồng, trong đó ngân sách xã khoảng 200 triệu đồng, số còn lại do người dân và các nhà hảo tâm đóng góp.
Việc di chuyển cả nghìn mộ vô chủ trên địa bàn về nơi tập trung để thuận lợi chăm lo hương khói của Đảng bộ, chính quyền và nhân dân Xuân Trạch không chỉ thể hiện nhân văn, tình nghĩa mà còn tạo thuận lợi trong sản xuất nông nghiệp, đáp ứng yêu cầu về xây dựng nông thôn mới. Do đó việc làm này rất đáng được biểu dương và nhân rộng.