Từ ngày 10 đến 18/10/2023, Đoàn thanh tra Ủy ban châu Âu (EC) lần thứ tư đến Việt Nam kiểm tra kết quả triển khai các khuyến nghị của EC về chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU).
Cả hệ thống chính trị vào cuộc
Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN và PTNT) tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu Phạm Thị Na cho biết, sau những chỉ đạo quyết liệt của Trung ương và địa phương, công tác chống khai thác IUU của tỉnh đã tiến bộ rõ rệt. 100% ngư dân trong tỉnh đều ký cam kết không vi phạm các quy định IUU. Riêng từ đầu năm đến nay, không có trường hợp nào vi phạm đánh bắt vùng biển nước ngoài.
Tại huyện Long Điền, theo ngư dân Nguyễn Minh Thương, những năm gần đây, việc khai thác hải sản gặp nhiều khó khăn vì ngư trường cạn kiệt, giá nhiên liệu tăng cao. Nhiều chủ ghe phải bán ghe giá rẻ hoặc cho tàu nằm bờ. Dù vậy, đa số ngư dân vẫn đồng hành và thực hiện đúng quy định không đánh bắt hải sản bất hợp pháp. “Biển giả có khó khăn, mùa vụ thất bát nhưng chúng tôi sẵn sàng vì cái chung”.
Ông Thương nói và đề nghị Nhà nước, chính quyền cần có sự hỗ trợ thiết thực hơn để bà con yên tâm bám biển đúng quy định. Ngư dân Tạ Thái khẳng định: “Chúng tôi đồng tình, ủng hộ chống khai thác IUU vì ai cũng muốn bán được thủy sản giá cao sang châu Âu”.
Thượng tá Trần Ngọc Tăng, Phó Chỉ huy trưởng, Tham mưu trưởng Bộ đội Biên phòng tỉnh cho biết, những năm gần đây, lực lượng biên phòng đã triển khai đồng bộ việc tuyên truyền nâng cao ý thức ngư dân về việc khai thác hải sản ở vùng biển nước ngoài; theo dõi, giám sát 24/7 đối với 100% tàu cá trên biển qua hệ thống giám sát tàu cá; kiểm soát tàu cá xuất, nhập bến tại đồn/trạm biên phòng tuyến biển; xác nhận, chứng nhận và truy xuất nguồn gốc thủy sản khai thác bảo đảm 100% hồ sơ các lô hàng xuất khẩu truy xuất được nguồn gốc; rà soát các điểm tàu cá cập bến bốc dỡ thủy sản khai thác.
Trong những ngày qua, đoàn thanh tra của EC đã đến Bà Rịa-Vũng Tàu kiểm tra công tác kiểm soát tàu cá vi phạm vùng biển nước ngoài; tàu cá ra vào cảng, tàu cá hoạt động trên biển, hoạt động khai thác IUU tại cảng cá; sản lượng cập bến trên địa bàn tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu. Đoàn kiểm tra việc thực hiện các quy định về lắp đặt thiết bị giám sát hành trình, công tác quản lý vận hành và xử lý dữ liệu tàu cá bị mất kết nối và ra ngoài vùng biển Việt Nam; việc xác nhận, chứng nhận nguồn gốc hải sản khai thác cho các lô hàng đã xuất khẩu sang châu Âu.
Trong thời gian tới, tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu sẽ tập trung quản lý tàu cá, đăng ký, đăng kiểm tàu cá và lắp đặt thiết bị giám sát hành trình, cập nhật đầy đủ trên dữ liệu quốc gia; rà soát toàn bộ cảng, kiểm soát tàu cá ra vào cảng, sản lượng lên bến, nhật ký khai thác và xử lý vi phạm... Phó Chủ tịch UBND tỉnh Nguyễn Công Vinh cho biết, tỉnh cam kết sẽ triển khai mạnh mẽ hơn các biện pháp nhằm chống khai thác IUU, tiến tới xây dựng một nghề cá có trách nhiệm.
Tại tỉnh Bình Định, ông Trần Văn Phúc, Giám đốc Sở NN và PTNT cho biết, mặc dù các cơ quan chức năng đã triển khai quyết liệt xóa bỏ tình trạng tàu cá vi phạm đánh bắt trái phép ở vùng biển nước ngoài nhưng rải rác vẫn còn một số ngư dân vi phạm vì lợi ích cá nhân. Các chủ tàu cá vi phạm khai thác vùng biển nước ngoài đều làm thủ tục xuất bến tại các cảng cá ngoài tỉnh, nhiều năm liền không đưa tàu cá về địa phương nên ngành chức năng không thể tiếp cận để tuyên truyền.
Trong đợt kiểm tra chống khai thác IUU tại tỉnh, ông Nguyễn Quang Hùng, Cục trưởng Kiểm ngư đề nghị ngành chức năng tỉnh Bình Định rà soát toàn bộ số hồ sơ những lô sản phẩm xuất khẩu sang châu Âu, phải bảo đảm tất cả đều có giấy phép khai thác, bởi theo khuyến nghị của EC thì đây là vấn đề quan trọng. Qua kiểm tra, kiểm soát tàu cá ra vào cảng, đoàn công tác của Bộ NN và PTNT nhận định, dù Bình Định đã làm khá tốt, nhưng một số tàu cá của ngư dân trong tỉnh không có giấy phép khai thác, không có giấy đăng ký nhưng vẫn xuất, nhập bến tại Cảng cá Tam Quan (thị xã Hoài Nhơn).
Chủ tịch UBND tỉnh Phạm Anh Tuấn đã trực tiếp chỉ đạo ngành chức năng Bình Định tiếp thu các ý kiến của đoàn công tác, nhanh chóng xử lý tồn tại trong công tác chống khai thác hải sản vi phạm IUU một cách khoa học, trung thực. Cả hệ thống chính trị của tỉnh phải tập trung cao độ mọi nguồn lực, làm việc không có ngày nghỉ để tăng cường kiểm tra, kiểm soát tàu cá xuất, nhập bến, bảo đảm 100% tàu cá thực hiện đầy đủ quy định khi hoạt động trên biển, giám sát 100% sản lượng tàu cá có chiều dài từ 15m trở lên bốc dỡ hải sản tại cảng, tăng cường lực lượng chấp hành pháp luật trên biển, xử lý nghiêm tàu cá hoạt động sai vùng, sai tuyến tại các vùng biển giáp ranh các nước trong khu vực.
Theo khuyến cáo của Bộ NN và PTNT, lực lượng chức năng, chính quyền tỉnh Bình Định phải điều tra, xác minh, xử lý 100% các trường hợp tàu cá, ngư dân địa phương bị nước ngoài bắt giữ trong năm 2022 và ba tàu cá năm 2023. Vấn đề xử lý tàu cá vi phạm được EC rất quan tâm và nếu xử lý không nghiêm thì Việt Nam không những không gỡ được “thẻ vàng” IUU, mà còn có thể bị “thẻ đỏ”.
Cơ hội để nghề khai thác hải sản phát triển bền vững
Theo Bộ NN và PTNT, với mục tiêu xây dựng nghề cá bền vững, có trách nhiệm, hội nhập quốc tế và trước mắt là gỡ thẻ vàng của EC, trong sáu năm qua, cả hệ thống chính trị đã tích cực vào cuộc.
Cụ thể là Thường trực Ban Bí thư đã ban hành Văn bản số 81-CV/TW ngày 20/3/2020 về tăng cường lãnh đạo, chỉ đạo thực hiện hiệu quả công tác phòng, chống khai thác IUU; coi đây là nhiệm vụ ưu tiên, cấp bách tại các địa phương. Thủ tướng Chính phủ đã ban hành 3 chỉ thị, 4 công điện, 3 quyết định và trực tiếp chủ trì 2 cuộc họp trực tuyến với các ban, bộ, ngành liên quan và địa phương, chỉ đạo trực tiếp đến cấp xã, phường, thị trấn ở 28 tỉnh, thành phố ven biển.
Ban Chỉ đạo quốc gia về IUU đã tổ chức 8 cuộc họp đánh giá kết quả thực hiện và chỉ đạo khắc phục IUU với các nhiệm vụ, giải pháp thực tiễn trong từng thời gian cụ thể. Bộ NN và PTNT (Cơ quan thường trực Ban Chỉ đạo) ban hành nhiều văn bản chỉ đạo, hướng dẫn, tổ chức nhiều đoàn kiểm tra, chỉ đạo, đôn đốc hướng dẫn địa phương.
Tại 28 tỉnh, thành phố ven biển trực thuộc Trung ương cũng đã thành lập, kiện toàn Ban Chỉ đạo IUU của tỉnh, ban hành nhiều cơ chế, chính sách hỗ trợ kinh phí cho ngư dân lắp đặt thiết bị giám sát hành trình tàu cá (VMS), bố trí nguồn lực kiểm soát sản lượng khai thác thủy sản cập cảng (cả khai thác trong nước và nhập khẩu); tăng cường chỉ đạo, kiểm tra, kiểm điểm trách nhiệm các tổ chức, cá nhân liên quan chưa hoàn thành nhiệm vụ được giao để tàu cá địa phương tiếp tục vi phạm khai thác hải sản bất hợp pháp ở vùng biển nước ngoài.
Các tàu vi phạm vùng biển nước ngoài từ năm 2015 đến nay đã giảm rõ rệt. Tình trạng tàu cá vi phạm khai thác bất hợp pháp ở vùng biển nước ngoài bị bắt giữ giảm 84,35% so với năm 2016; trong đó từ năm 2018 đến nay đã ngăn chặn, chấm dứt hoàn toàn tàu cá vi phạm vùng biển các nước, quốc đảo Thái Bình Dương.
Nước ta đã xây dựng và vận hành Cơ sở dữ liệu quốc gia về tàu cá (đăng ký, đăng kiểm, cấp giấy phép khai thác thủy sản) kết nối từ Trung ương đến địa phương, kết nối các lực lượng thực thi pháp luật và các cơ quan quản lý cảng để kiểm soát hoạt động của tàu cá.
Hiện, cả nước có hơn 98% số tàu cá (chiều dài từ 15m trở lên) hoạt động vùng khơi đã được lắp đặt thiết bị giám sát hành trình. Công tác truy xuất nguồn gốc thủy sản đã được thực hiện và kiểm soát theo chuỗi từ khâu kiểm soát sản lượng qua cảng đến cấp chứng thư xuất khẩu và kiểm soát nguyên liệu tại các nhà máy chế biến, kể cả nguyên liệu nhập khẩu.
Theo Bộ trưởng NN và PTNT Lê Minh Hoan, Việt Nam đang tích cực triển khai các chương trình, đề án chuyển đổi ngành khai thác hải sản bền vững, nhằm tạo nền tảng cơ sở quản lý đội tàu theo hướng giảm đội tàu khai thác phù hợp hiện trạng nguồn lợi hải sản và chuyển đổi một số nghề khai thác ảnh hưởng đến nguồn lợi và môi trường sinh thái.
Chia sẻ về những kết quả sơ bộ sau khi Đoàn thanh tra của EC thanh tra thực tế lần thứ tư về chống khai thác IUU, Thứ trưởng NN và PTNT Phùng Đức Tiến cho biết, Đoàn ghi nhận, đánh giá cao nỗ lực chống khai thác IUU, đặc biệt là quyết tâm chính trị, sự quan tâm, chỉ đạo của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ; đánh giá sự chuyển biến tích cực, đi đúng hướng của Việt Nam.
Đoàn cũng đồng tình với Việt Nam về việc chuyển từ nghề cá nhân dân sang nghề cá có trách nhiệm. Tuy nhiên, vấn đề mấu chốt là kết quả tổ chức thực hiện trên thực tế tại địa phương đến nay vẫn còn hạn chế trong việc theo dõi, kiểm soát, giám sát hoạt động tàu cá, xử phạt vi phạm khai thác IUU, chế tài xử lý đối với các doanh nghiệp gian lận chưa nghiêm khắc.
Đoàn thanh tra đề nghị cơ quan chức năng kiểm soát, không để tàu cá vi phạm khai thác bất hợp pháp ở vùng biển nước ngoài; không để tàu mất kết nối 10 ngày; không để tình trạng tàu không đăng kiểm, không đăng ký, không giấy phép. Đoàn khuyến nghị Việt Nam cần phải có biện pháp xử lý nghiêm trách nhiệm đối với các tổ chức, cá nhân tại địa phương không hoàn thành chức trách, nhiệm vụ được giao; xử lý các doanh nghiệp làm ăn phi pháp.
Thứ trưởng Phùng Đức Tiến cho biết, Đoàn thanh tra phải báo cáo với Tổng vụ Các vấn đề Biển và Thủy sản của EC, việc gỡ “thẻ vàng” của Việt Nam lúc đó mới có kết luận. Từ nay đến lần kiểm tra tiếp theo (dự kiến tháng 5-6/2024), Thứ trưởng Phùng Đức Tiến đề nghị lãnh đạo các tỉnh, thành phố ven biển tiếp tục chỉ đạo sát sao, thường xuyên và đồng bộ các giải pháp thì Việt Nam mới có khả năng gỡ “thẻ vàng”.
Các tỉnh có hệ thống kết nối với thiết bị VMS phải trực 24/24 giờ để phát hiện sớm tàu vượt ranh giới, mất kết nối, không để tàu cá khai thác bất hợp pháp ở vùng biển nước ngoài. Bộ NN và PTNT sẽ khẩn trương đưa vào sử dụng hệ thống truy xuất nguồn gốc điện tử và tiếp tục tổ chức các đoàn công tác kiểm tra, đôn đốc và đề xuất biện pháp xử lý trách nhiệm đối với các tổ chức, cá nhân còn thiếu trách nhiệm tại địa phương.
