Chưa chỉ ra được khi nào tai biến xảy ra
Đánh giá về mặt địa chất khu vực miền núi phía bắc, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Tuấn Anh, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, Viện trưởng Viện Địa chất cho biết, phần lớn diện tích khu vực miền núi phía bắc được cấu tạo bởi các loại đá cổ bị phong hóa mạnh. Lớp vỏ phong hóa như đất đạt độ sâu từ 15m-30m. Trong lớp vỏ này thường chứa các khoáng vật sét (nhất là monmorilonit) thay đổi đặc tính rất mạnh, đặc biệt là trương nở rất lớn khi có nước, quyết định đặc tính dễ biến dạng và tan rã của loại đất này.
Mùa hè năm 2024, miền bắc chịu một đợt nắng nóng kéo dài (từ tháng 4 đến tháng 7), cấu trúc của đất đã bị phá hủy đáng kể. Tiếp theo là các đợt mưa dài ngày liên tiếp của tháng 8 và đầu tháng 9 do ảnh hưởng của cơn bão số 3, cấu trúc của đất vốn đã bị suy yếu gặp nước dễ dàng bão hòa và chảy nhão như bùn. Các mái dốc ở miền núi trong điều kiện tự nhiên vốn ổn định, nhưng khi gặp các điều kiện bất lợi kể trên, độ bền của đất suy giảm, sẽ sụp đổ vùi lấp tất cả mọi thứ ở dưới chân mái dốc. Khi mái dốc cao, thể tích khối đất lớn bị sụp đổ gây hậu quả rất nghiêm trọng.
 |
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Tuấn Anh, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, Viện trưởng Viện Địa chất. |
Ngoài ra, ở các tỉnh miền núi vào mùa mưa cũng thường xảy ra lũ quét. Lũ quét xảy ra khi có 2 yếu tố đồng thời: tồn tại đất đá bở rời kém gắn kết trên đường đi của dòng chảy và xuất hiện dòng chảy với tốc độ đủ lớn để cuốn trôi những đất đá này theo. Sau một đợt mưa kéo dài, đất đá ở sườn núi sạt lở xuống lòng suối, dồn ứ lại tạo thành đập tự nhiên, tạo thành hồ trên núi dẫn tới đất đá ở đáy và vách hồ bị ngâm nước dài ngày. Khi tiếp tục có mưa dài, lượng nước tích tụ ngày càng nhiều gây vỡ đập, tạo dòng lũ với hỗn hợp nước, bùn, đá và cây cối chảy xiết, phá hủy tất cả những vật cản trên đường đi của dòng lũ.
Một trong những vấn đề được nhiều người quan tâm là có thể cảnh báo sớm lũ quét, sạt lở đất được không? Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Tuấn Anh, hiện nay có nhiều công nghệ, phương pháp cảnh báo sớm lũ quét, sạt lở đất và các thiên tai địa chất nhưng thường có tác dụng tốt ở quy mô hẹp.
Đối với cảnh báo sớm tai biến sạt lở, có thể sử dụng các phương pháp như: Lắp đặt thiết bị quan trắc tự động ghi đo sự dịch chuyển của khối trượt. Khi sự dịch chuyển này vượt quá giới hạn có thể gây thảm họa thì hệ thống sẽ thông báo cho chính quyền và người dân kịp di dời khỏi nơi nguy hiểm.Tuy nhiên, hạn chế của phương pháp này là trên toàn bộ khu vực miền núi Việt Nam tồn tại vô vàn mái dốc, sườn núi có nguy cơ sạt lở, chúng ta không có đủ kinh phí và nhân lực thực hiện công việc này. Mặt khác, ở nhiều nơi không có sóng điện thoại di động, không có internet, không có hệ thống điện thì công tác truyền tín hiệu về trung tâm phân tích cảnh báo không thể thực hiện được.
Về cảnh báo sớm tai biến lũ quét, do đặc trưng xảy ra nhanh, bất ngờ (lũ quét thường xảy ra trong khoảng thời gian ngắn từ 40 phút tới 1 giờ 30 phút), cho nên việc cảnh báo sớm lũ quét còn gặp rất nhiều khó khăn, các nghiên cứu khoa học, công nghệ vẫn còn trong giai đoạn thử nghiệm.
Theo các nhà khoa học, có một cách đơn giản cảnh báo sớm lũ quét, đó là vào mùa mưa, quan sát mực nước suối đang bình thường tự nhiên mực nước cạn bất thường, hoặc nước suối tự nhiên trở nên đục bất thường thì đó là dấu hiệu lũ quét sắp xảy ra, cần di dời ngay.
Bản đồ về thiên tai
Hiện nay, để cảnh báo tai biến sạt lở, lũ quét và các thiên tai địa chất khác chúng ta vẫn đang sử dụng các bản đồ cảnh báo nguy cơ thiên tai do các nhà khoa học nghiên cứu, xây dựng. Trên các bản đồ này chỉ ra các khu vực có nguy cơ xảy ra thiên tai ở các cấp độ khác nhau, tuy nhiên chưa chỉ ra được thời gian khi nào tai biến xảy ra.
Cần quy hoạch các vùng dân cư tránh sạt lở và lũ quét
Mặc dù các điểm sạt lở nghiêm trọng vừa qua như tại Lào Cai, Yên Bái, Sơn La… đều đã được ghi nhận trong bản đồ phân vùng tai biến thiên nhiên lũ quét, tuy nhiên, công tác phòng tránh, giảm nhẹ thiệt hại vẫn chưa hiệu quả.
Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Tuấn Anh, có nhiều nguyên nhân như:
Thứ nhất, các bản đồ đánh giá nguy cơ thiên tai đã xây dựng ở tỷ lệ 1:1.000.000, hoặc 1:500.000, hoặc 1:250.000 (có nghĩa 1cm trên bản đồ tương đương 10km, hoặc 5km, hoặc 2,5km ở hiện trường), do vậy, trên những bản đồ này không thể hiện được những mái dốc, những con suối có nguy cơ sạt lở hoặc lũ quét khi mưa xuống để địa phương cảnh giác. Các địa điểm chi tiết có nguy cơ xảy ra sạt lở và lũ quét cần nhiều nguồn lực và thời gian để thống kê và đánh giá chi tiết.
Thứ hai, việc dự báo dài hạn về cấp bão và lượng mưa trong bão là bao nhiêu và sẽ xảy ra ở đâu, thời gian diễn ra các đợt mưa lớn dài ngày cũng đã khá tốt song mức độ chính xác và chi tiết cũng cần tiếp tục cải thiện thêm. Thêm vào đó, thời gian mưa và lượng mưa gây sạt lở và lũ quét ở từng khu vực cụ thể cũng chưa thể đo đếm hết được, nên khi thiên tai xảy ra đều gây bất ngờ và bị động cho địa phương.
Thứ ba, do chưa xây dựng được các kịch bản rủi ro thiên tai để phục vụ công tác ứng phó, tìm kiếm cứu nạn, nên khi thiên tai xảy ra, các địa phương cũng phần nào bị động.
Nêu các giải pháp giảm thiểu thiệt hại do sạt lở và lũ quét gây ra tại các khu vực miền núi, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Tuấn Anh cho rằng, các địa phương cần có thống kê tới cấp thôn, bản số lượng các mái dốc, các con suối có nguy cơ gây ra sạt lở và lũ quét, thông qua việc nghiên cứu, xây dựng các bản đồ đánh giá nguy cơ sạt lở và lũ quét xảy ra ở địa phương tỷ lệ 1:5.000 hoặc 1:10.000.
 |
Tập Atlas thiên tai Việt Nam thể hiện 12 dạng thiên tai chính ở Việt Nam, là sản phẩm của Chương trình KC.08/11-15. |
Các địa phương, nhất là các địa phương miền núi, cần xây dựng các kịch bản rủi ro thiên tai đến cấp thôn, bản, trong đó, chỉ ra hướng rủi ro thiên tai đến, hướng thoát hiểm và phương án tìm kiếm cứu nạn khi thiên tai xảy ra.
Đồng thời, cần thiết quy hoạch các vùng dân cư tránh sạt lở và lũ quét. Đối với thiên tai sạt lở, nên lựa chọn xây dựng các khu dân cư cách xa ảnh hưởng của mái dốc. Nếu khu dân cư bắt buộc sống gần mái dốc thì mái dốc cần được gia cố bằng tường chắn kiên cố và lắp đặt hệ thống cảnh báo sớm thiên tai sạt lở.
Giải pháp hiệu quả và kinh tế trong phòng tránh tai biến lũ quét là quy hoạch không gian sống an toàn, không ở những nơi mà dòng chảy hướng thẳng vào khu dân cư (quy hoạch khu dân cư trên bờ cong nhỏ của dòng suối); quy hoạch khu dân cư chỉ ở 1 bên bờ suối (bờ cao thì tốt hơn). Ở đó, có thể xây dựng công trình bảo vệ bờ, dải đất bên bờ thấp không xây dựng, là quỹ đất dùng để sản xuất canh tác và là không gian thoát lũ nhằm giảm năng lượng dòng lũ khi thiên tai xảy ra.
Ngoài yếu tố khách quan của tự nhiên thì chúng ta cũng cần nhận thức đầy đủ về phát triển bền vững; nhất thiết phải cân bằng lợi ích kinh tế và sự ổn định của môi trường tự nhiên.
