Lịch sử nghề được người dân nơi đây trân trọng như một phần hồn cốt của quê hương, được lưu truyền qua từng thế hệ thợ thủ công. Tư liệu ghi lại rằng, vào năm 1484, khi Tiến sĩ Nguyễn Thời Trung người làng Trúc Lâm được cử đi sứ sang nhà Minh, có ba thợ thủ công giỏi giang và khéo tay là Phạm Quý Công tự Đức Chính, Nguyễn Quý Công tự Sĩ Bân, Phạm Quý Công tự Thuần Chính đã đi theo đoàn để tìm tòi, học hỏi nghề thuộc da và làm giày nổi tiếng của vùng Hàng Châu.
Trải qua thời gian học nghề, các vị đã tạo ra những sản phẩm đạt kỹ nghệ cao, được nhà vua ban thưởng và ra lệnh dạy nghề cho nhân dân. Từ đó, ba làng Phong Lâm, Văn Lâm, Trúc Lâm (gọi là Tam Lâm) sau này thêm làng Nghĩa Hy trở thành cái nôi của nghề đóng giày.
Thương hiệu giày Tam Lâm cũng được bắt nguồn từ đó. Nguyễn Thời Trung và ba vị quý công được nhân dân tôn vinh là sư tổ của nghề giày da Hoàng Diệu. Nhiều thập niên trước, nghề làm giày da ở Tam Lâm tưởng chừng mai một, có lúc khó tồn tại vì kinh tế đất nước quá khó khăn, rồi cơ chế thị trường và sự cạnh tranh của hàng công nghiệp, song người dân Tam Lâm vẫn kiên trì bám nghề.
Từ những năm 90 của thế kỷ trước trở lại đây, nghề đã từng bước hồi sinh và phát triển mạnh mẽ. Cơ cấu lao động được phân công hợp lý hơn, nhiều hộ gia đình mạnh dạn đầu tư mua hàng tỷ đồng máy móc thiết bị như máy cắt da, máy may, máy dập, ép mũi, ép đế… để nâng cao năng suất.
Sự kết hợp hài hòa giữa máy móc và bàn tay thủ công giúp tạo ra sản phẩm vừa bền, vừa đẹp, giữ được “hồn nghề” của cha ông và tăng năng suất lao động. Hình thức tiêu thụ cũng trở nên đa dạng: Từ giao hàng theo hợp đồng, qua các đại lý, đến việc mở cửa hàng tự bán buôn, bán lẻ và gần đây là bán qua các sàn thương mại điện tử và qua mạng xã hội.
Chị Thanh Thảo, chủ một xưởng sản xuất giày, dép tâm sự: Điều vui nhất với sản phẩm giày da Tam Lâm của gia đình chị là được chứng kiến nhiều cặp đôi từ lúc yêu nhau đến lúc cưới và sinh mấy đứa con, nay vẫn luôn sử dụng sản phẩm của cơ sở.
Làng nghề đã có những bước chuyển biến mạnh mẽ để thích ứng yêu cầu của thị trường. Trước đây, phần lớn các công đoạn đều được thực hiện thủ công, thì nay, khoảng 70% đã được cơ khí hóa. Máy dập, máy gò, máy phun keo, máy khâu… góp phần nâng năng suất gấp nhiều lần so với trước, giúp các cơ sở duy trì sản xuất ổn định, đáp ứng đơn hàng số lượng lớn và đa dạng mẫu mã.
Làm giày thủ công có tới gần trăm công đoạn, chính sự kết hợp hài hòa giữa kỹ thuật truyền thống và máy móc hiện đại đã rút ngắn được nhiều khâu, tạo nên phẩm chất riêng của giày, dép Tam Lâm, bền, đẹp, phù hợp nhu cầu của nhiều nhóm khách hàng.
Tự hào về làng nghề giày da Hoàng Diệu, ông Đỗ Thế Ngọc, Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân xã Gia Phúc cho biết, chất lượng giày, dép da nơi đây rất bền, hợp thời trang, giá lại rẻ. Loại từ 150-200 nghìn đồng/đôi, đi hai vụ thoải mái. Nếu 300-400 nghìn đồng một đôi thì là loại cao cấp rất bền và đẹp.
Xã hiện có gần 300 cơ sở sản xuất giày dép da quy mô từ 15 đến hơn 30 lao động làm nghề thường xuyên và khoảng 200 cơ sở có quy mô dưới 15 lao động, thu hút khoảng 4.500 lao động, tạo nên hoạt động sản xuất sôi động gần như quanh năm. Thu nhập bình quân của người lao động đã tăng lên đáng kể; nhiều hộ đã thoát nghèo và từng bước khá giả nhờ nghề.
Nhiều thợ giỏi còn đi các tỉnh, thành phố trong cả nước để khởi nghiệp, mang tên tuổi của làng nghề vươn xa. Ông Lê Hoàng Hà, người nhiều năm làm Chủ tịch Hiệp hội Giày da Hoàng Diệu là gương điển hình về duy trì và phát triển giày da. Từ đôi bàn tay trắng và niềm đam mê học nghề, gần 30 năm trước, ông mở cơ sở sản xuất nhỏ và dần mở rộng quy mô.
Với hơn 2.000 m2 nhà xưởng, cơ sở sản xuất của gia đình đang sử dụng hơn 30 thợ thủ công, mỗi năm sản xuất 150-200 nghìn đôi giày, dép, thu nhập bình quân của mỗi người đạt 8-10 triệu đồng/ tháng. Trong khuôn viên nhà xưởng, ông còn đầu tư khoảng 7 tỷ đồng mua máy móc, thiết bị gia công đế giày cho các hãng lớn, thu hút hơn 100 lao động, hiện đã đóng bảo hiểm xã hội cho gần 100 lao động.
Hiện nay, ông đầu tư hơn 10 tỷ đồng để xây dựng thêm 5.000 m2 nhà xưởng và mua máy móc thiết bị, mở rộng sản xuất sang lĩnh vực giày thể thao và giày da từ công đoạn đầu đến công đoạn cuối.
Dự kiến khi đó cơ sở sẽ thu hút hơn 100 lao động. Khi được hỏi về tương lai của làng nghề Tam Lâm làm sao để thích ứng thị trường trong thời buổi công nghiệp hóa với sự cạnh tranh gay gắt từ các doanh nghiệp lớn, ông Hà khẳng định: Còn người đi giày dép thì làng nghề nơi đây còn tồn tại.
Nghề này không thể mất đi, nó tồn tại và phát triển đến đâu là phụ thuộc vào ý chí, niềm đam mê và tài hoa của người thợ.
