Theo Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế, TS Phan Thanh Hải, lăng Trường Cơ là lăng mộ của Đức Thái Tổ Gia Dũ Hoàng đế, tức Chúa Nguyễn Hoàng (hay còn được gọi là Chúa Tiên), sinh năm 1525 và mất năm 1613, thời gian trị vì từ 1558 đến 1613. Chúa Nguyễn Hoàng là người tiên phong trong việc mở rộng bờ cõi đất nước xuống phía nam, mở đầu cho việc hùng cứ phương nam của chín chúa Nguyễn và là người đặt nền móng cho việc chọn lựa vùng đất Huế để trở thành Thủ phủ của Đàng Trong, sau này là Kinh đô của nước Việt Nam thống nhất dưới triều Nguyễn.
Sau khi qua đời, Ngài được chôn cất tại núi Thạch Hãn, huyện Vũ Xương (nay thuộc huyện Triệu Phong - tỉnh Quảng Trị). Sau đó, không rõ thời điểm nào, các chúa Nguyễn đã cải táng và xây dựng lăng mộ cho ông tại vị trí hiện nay (thôn La Khê Trẹm, xã Hương Thọ, thị xã Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên - Huế). Lăng tọa lạc bên tả ngạn dòng Tả Trạch, cách bờ sông khoảng 300 m, cách trung tâm TP Huế 10 km về phía tây nam. Đến năm 1808, lăng mộ chúa Nguyễn Hoàng được vua Gia Long cho tái xây dựng và đặt tên là lăng Trường Cơ.
Vào năm Thiệu Trị thứ nhất (1841), lăng Trường Cơ lại tiếp tục được sửa sang, xây dựng thêm. Do chiến tranh và điều kiện khó khăn, mãi đến năm 1999, lăng Trường Cơ mới được Hội đồng Trị sự Nguyễn Phúc Tộc tu sửa lại; chủ yếu là tô trát lại phần mộ và tường thành phía trong. Hiện trạng, mũ tường thành quanh bị mất, vỡ hoàn toàn; bình phong hậu bị mất trang trí; vữa xi-măng trên các tầng mộ và nền vòng thành bị bong tróc, cây cỏ xâm thực…
 |
Hiện trạng hương án, mộ và thành trong, bình phong hậu.
Sau một thời gian bàn bạc, thống nhất giữa Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế, Hội đồng Trị sự Nguyễn Phúc Tộc và các nhà hảo tâm tài trợ, dự án “Bảo tồn, tu bổ và tôn tạo di tích lăng Trường Cơ” sẽ do Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế làm chủ đầu tư với sự hỗ trợ nguồn vốn của Ngân hàng Phát triển Việt Nam chi nhánh Thừa Thiên - Huế và Quảng Trị cùng các nhà tài trợ khác có tổng kinh phí gần 3,9 tỷ đồng.
Công trình do Phân viên Khoa học công nghệ xây dựng miền trung thuộc Viện Khoa học Công nghệ Xây dựng - Bộ Xây dựng đảm nhận thi công, dự kiến trong thời gian tám tháng. Các hạng mục tu bổ, phục hồi gồm: cổng, hai vòng thành, bình phong trước và sau, mộ, hương án; cùng các hạng mục tôn tạo: lối vào lăng, trụ biểu, hồ bán nguyệt, bình phong tiền, sân vườn, hệ thoát nước mặt.
Theo TS Phan Thanh Hải, với công lao của chúa Nguyễn Hoàng và giá trị lịch sử và kiến trúc nghệ thuật của lăng Trường Cơ, di tích này cần được bảo tồn để phát huy hiệu quả cao hơn trong quá trình phát triển du lịch cũng như giáo dục truyền thống cho thế hệ mai sau. Việc phục hồi lăng Trường Cơ bằng nguồn vốn xã hội hóa là một sự lựa chọn phù hợp với điều kiện thực tế và phát huy truyền thống uống nước nhớ nguồn của dân tộc ta.
Sau khi được chỉnh trang, phục hồi tổng thể kiến trúc, lăng Trường Cơ sẽ được đưa vào tuyến tham quan du lịch phục vụ nhu cầu tâm linh của nhân dân, góp phần giáo dục cộng đồng về lịch sử, văn hóa và sẽ làm phong phú thêm cho di sản văn hóa Huế.
