Gần 60 năm tham gia cách mạng, ở các vị trí công tác khác nhau, Giáo sư Hoàng Phê đã có những cống hiến to lớn cho xã hội, cho đất nước nói chung, cho ngành ngôn ngữ học và Viện Ngôn ngữ học nói riêng.
| Giáo sư Hoàng Phê sinh ngày 15-7-1919, tại xã Ðiện Quang (Ðiện Bàn, Quảng Nam). Sinh trưởng ở một vùng quê hiếu học, từ nhỏ ông đã theo đuổi nghiệp đèn sách và đỗ tú tài phần thứ nhất năm 1937. Sớm có tinh thần yêu nước, cuối năm 1946, ông tham gia cách mạng. Từ tháng 1 đến 6-1947, ông phụ trách tuyên truyền kháng chiến ở huyện Nông Cống, tỉnh Thanh Hóa và được kết nạp Ðảng CS Việt Nam. Từ tháng 7-1947 đến 12-1949, ông tiếp tục công tác ở Thanh Hóa, giữ các chức vụ: Phó trưởng Ty Tuyên truyền, kiêm nhiệm Hiệu trưởng Trường trung học Phan Tây Hồ. Từ tháng 1-1950 đến 9-1953, ông là cán bộ T.Ư Ðoàn Thanh niên Cứu quốc. Từ tháng 9-1953 đến 7-1955, ông được cử đi học Trường Nguyễn Ái Quốc. Từ tháng 7-1955 đến 10-1959, ông là cán bộ T.Ư Ðoàn Thanh niên Lao động Việt Nam. Từ tháng 10-1959, ông được cử sang công tác ở lĩnh vực khoa học, là Tổ trưởng Ngôn ngữ học thuộc Viện Văn học, Ủy ban Khoa học và Kỹ thuật Nhà nước. Năm 1968, ông là một trong bốn cán bộ được giao trách nhiệm thành lập Viện Ngôn ngữ học. Kể từ đó cho đến lúc về hưu năm 1997, ông là cán bộ nghiên cứu, nghiên cứu viên cao cấp Viện Ngôn ngữ học. Ông còn là Phó Tổng biên tập của Tạp chí Ngôn ngữ và đã có nhiều đóng góp trong việc xây dựng, phát triển tạp chí. Ông là Chủ tịch đầu tiên của Hội Ngôn ngữ học Việt Nam. Sau khi về hưu, ông thành lập Trung tâm Từ điển học, giữ cương vị Giám đốc, Chủ tịch Ban điều hành Trung tâm và tham gia công tác ở Trung tâm cho đến ngày cuối cùng. |
Ở cương vị là một nhà khoa học, Giáo sư Hoàng Phê là một trong số những chuyên gia có công đặt nền móng, xây dựng và phát triển ngành ngôn ngữ học, nhất là ngành từ điển học ở nước ta.
Ông là người xây dựng cơ sở lý luận về Từ điển học cũng như tổ chức việc biên soạn và đồng thời là chủ biên công trình cấp nhà nước biên soạn cuốn Từ điển tiếng Việt (Xuất bản lần đầu năm 1988, tái bản nhiều lần, trong đó hai lần có sửa chữa, bổ sung vào năm 1992 và 2000).
Ông cũng là người đầu tiên ứng dụng công nghệ thông tin vào việc xây dựng ngân hàng dữ liệu từ ngữ tiếng Việt và biên soạn từ điển bằng máy tính. Cùng với thành quả lao động được xã hội đánh giá cao là những bộ sách công cụ như Từ điển tiếng Việt, Từ điển chính tả, Từ điển vần, Giáo sư Hoàng Phê còn có nhiều công trình nghiên cứu có giá trị về chuẩn hóa tiếng Việt, về ngữ nghĩa - từ vựng học tiếng Việt.
Ông là chuyên gia về lĩnh vực lô-gích - ngữ nghĩa với nhiều bài báo và cuốn sách nổi tiếng: Lôgic ngôn ngữ học: Qua cứ liệu tiếng Việt, xuất bản năm 1989.
Gần 60 công trình nghiên cứu khoa học với chất lượng cao được Giáo sư Hoàng Phê công bố thể hiện lòng say mê nghề nghiệp, sức làm việc không mệt mỏi của một nhà khoa học chân chính. Ông làm việc như luôn phải chạy đua với thời gian, nhưng rồi thời gian cũng không chiều ông để cho ông hoàn thành tâm nguyện của mình là biên soạn cho xong cuốn Từ điển Hán Việt - một công trình được ông dồn hết tâm trí để biên soạn suốt mấy năm qua.
Ở vị trí là một người thầy, Giáo sư Hoàng Phê góp phần đào tạo nhiều thế hệ cán bộ nghiên cứu đầu đàn của Viện Ngôn ngữ học. Các lớp nghiên cứu sinh của viện trước đây nhớ mãi tấm gương miệt mài, đầy trách nhiệm của Giáo sư Hoàng Phê mỗi khi ông lên lớp giảng bài. Những bài giảng được chuẩn bị công phu và sâu sắc của ông luôn cuốn hút sự chú ý của nghiên cứu sinh và các thế hệ cán bộ nghiên cứu, khơi dậy ở họ lòng say mê nghiên cứu khoa học.
Ở Giáo sư Hoàng Phê, nét nổi bật là một con người luôn say mê, tìm tòi cái mới và hết lòng với công việc. Trong ngành ngôn ngữ học, ông nổi tiếng là người luôn luôn cập nhật các kiến thức mới và phương pháp làm việc mới, ngay cả khi tuổi đã cao. Ông là một tấm gương về sự lao động nghiêm túc, phấn đấu không mệt mỏi để đạt chất lượng cao nhất trong nghiên cứu khoa học.
Năm 1980, với những thành tích về giảng dạy và nghiên cứu, ngay từ đợt phong học hàm đầu tiên của nước ta, ông đã được phong chức danh Phó giáo sư. Năm 1984.
Giáo sư Hoàng Phê được Ðảng, Nhà nước tặng thưởng: Huân chương Kháng chiến hạng nhì, Huân chương Kháng chiến chống Mỹ, cứu nước hạng nhất; Huân chương Lao động hạng nhất; Huy hiệu 50 năm tuổi đảng. Giáo sư Hoàng Phê ra đi, nhưng tên tuổi, tài năng, đức độ của ông luôn sống mãi với bạn bè, đồng nghiệp và những người thân.
