Hiếm có một tập sách nào mà sức sống của nó lại bền lâu như trường ca Trầm tích của nhà thơ Hoàng Trần Cương.
Ra mắt từ năm 1989, ba chương của Trầm tích cùng chùm thơ ngắn đã thuyết phục được cả những độc giả lẫn các nhà thơ khó tính nhất, đoạt ngay vòng nguyệt quế văn chương: giải nhất cuộc thi thơ của Tuần báo Văn nghệ - Hội nhà văn Việt Nam (1989 - 1990). Từ đó cho đến năm 2002, trường ca này liên tục được trao thêm nhiều giải nữa, trong đó, đáng kể là giải thưởng văn học của Hội nhà văn Việt Nam năm 2000.
Liên tục suốt hơn 10 năm, Trầm tích đã được dư luận quan tâm và đánh giá cao. Những bài viết về tập trường ca nói riêng và tác giả Hoàng Trần Cương nói chung in trên các báo, tạp chí Trung ương và địa phương nối nhau không dứt. Tính cho đến thời điểm này, đã có hơn 50 bài viết của các tác giả là nhà thơ, nhà văn, nhà phê bình, nhà nghiên cứu...viết về Trầm tích.
1. Nguồn cội
Mẹ tôi đẻ rơi tôi bên cối giã gạo
Tôi lấm láp đáp mình vào đất
Gió Lào mặc cho tôi chiếc áo màu nâu
Cha đi vắng
Những người đàn ông miền Trung thường đi vắng
Vài năm tạt qua nhà một lần
Để lại đứa con
Để lại mùi rạ thơm trên mái nhà vừa dọi
Để lại những nỗi buồn không biết nói
Rồi biệt tăm
Hàng xóm nhặt tôi vào đặt lên chiếc chõng tre
Chiếc chõng tre đen bóng mồ hôi vẫn nép ở đầu hồi
Bà nội thường đem ra ngồi trông cháu
Buổi mẹ còn lóp ngóp ngoài sông
Đêm đêm
Dưới gốc nhãn già nua theo lời bà kể
Bông lúa hiện ra
Ngày xưa lúa tự bò về nhà
Hạt to như bắp chuối
Khi chưa bị người ta xua đuổi
Nắng vàng mơ từ mờ sớm đến chiều hôm
Câu ví dặm gầy nhom thì thào như người mới ốm
Từ trong cái đãy nâu sồng thắt ngang sau lưng bà tối tối lại bò ra
Lẫn vào bóng trăng
Nhấp nhỏm đứng sau nhà
Để suốt đêm tôi mơ màng thức ngủ
Mắt tròn đen
Lăn khắp vòm trời
Bà già thế
Sao tiếng cười vẫn trong như lọc
Xoà vào tuổi thơ tôi
Những quả táo còn ương
Lăn lóc tận đáy vườn
Người lớn đi qua thường không thấy được
Núi sông cài răng lược
Ngược xuôi trải thành đất nước
Đất nước
Tượng hình xương cá
Đêm úp
Ngày đơm
Nhảy vật lên bờ
Thân gầy đét
Cong mình chống nắng
Lưng rộp phồng
Thâm cả trời đông
Ròng rã tháng năm
Nhọc nhằn vây bủa
Cái chảo rang của đất đựng trời
Đông chưa tàn
Hạ đã rạn ban mai
Choãi mình trước biển
Chắt màu xanh
Dâng tặng mùa màng
Thăm thẳm tháng năm
Ẩn vào trầm tích
Ẩn vào mai sau
Ẩn vào những đêm dài ngày ngắn
Những bản làng bạc nắng phai sương
Ôi! Quê hương
Cái đòn gánh trĩu hai đầu đất nước
Gió bão thù chi với mảnh đất này
Nối đuôi nhau xếp hàng ngang đen sì ngoài biển
Mưa giờ ngọ chưa qua gió giờ mùi đã đến
Cay đắng lắng vào trái ớt lúc còn xanh
Đất vắt kiệt mình nước mọng múi chanh
Ngẩng mặt đụng trời xanh nhức mắt
Dằng dặc dải làng quê thưa thắt
Những vạt lúa đỏ đuôi luội mình đổ rạp
Chỏng chơ nồi cơm ngày đói khát
Tảng cháy cạy đi rồi
Còn hằn vết móng tay
Cày lên
Sưng cả đáy nồi
2. Đất mật
Tháng mười trời chóng tối
Bờ ao tím rần túm lá lộc mưng
Lá lộc mưng trảy non chát ngòm cổ họng
Tôi bứt về nhà giúp mẹ thay cơm
Giúp đêm bớt dài
Giúp mai chậm đến
Giúp các em tôi khuây nỗi khát thèm
Giúp cành lộc mưng kịp lên da non
Và giúp tôi dụm dành niềm hy vọng
Chiều chiều mẹ ra sông mót cá
Tôi tha thẩn khắp vườn bòn mấy quả mận xanh
Thủ thỉ với con diều tre trận mưa đá đêm qua làm sã cánh
Thủ thỉ với bóng cò trong ca dao mới dạt vào tránh bão
Thủ thỉ với chiếc sào phơi bện rễ cây rừng
Thủ thỉ với cây mít còm nhựa ứa rưng rưng
Đâu biết có bà vẫn lần theo canh chừng gai góc
Lụi hụi dáng lưng còng lóng ngóng vịn cơn mưa
Tuổi ngoài tám mươi bà ngồi bện dây thừng
Bện cả màn sương vào mái tóc
Cái khăn nâu bà vấn trên đầu
Quấn chặt những đêm dài không ngủ
Chỉ còn câu hát ru
Tối tối mượt mà bay vào giấc mơ của cháu
Những lời ru nồng đượm sắc màu
Mùa thu ngấn xanh
Mùa đông phả ấm
Những lời ru ngọt như đường ngậm
Lọc từ năm tháng cay chua
Biết lấy chi cho lũ cháu nô đùa
Bà xâu mấy đồng xu rỉ xanh rỉ vàng chuột tha vào trong ngạch
Quàng lên buồng chuối sau nhà
Quàng lên buổi chiều buồn thời gian không đấu giá
Hy vọng nhoà vào chùm sao tua rua
Hy vọng đổi mùa
Cuối vườn tiếng lá chuối khô xô nhau như xáo ốc
Hoa bèo khô rốc còn sởn da gà run cả bờ ao
Tuổi thơ tôi đi qua
Trong nắng mưa lấn bấn
Trong bóng bà đã lấm bóng hoàng hôn
Những khi bà ốm
Giàn trầu không đầu hồi bỗng dưng trụi lá
Mùi hương bay váng vất cả chiều
Gió mang lá trầu vàng đặt vào manh chiếu
Ngoài sân
Một mình cây cau dầm trong sương muối
Âm thầm cúi đầu
Giấu bóng vào hiên
Đợi chừng nửa đêm khi bà tỉnh giấc
Mây buông mảnh trăng liềm
Ánh trăng nâng bóng cau non đặt mớm vào mép võng
Bỏm bẻm miếng trầu
Rón rén thức mùi hương
Trầm tích của mạch nguồn luồng lạch
Bây giờ phẳng lặng đất nâu
3. Cật tre
Sợ con nít lằn lưng trên cái chõng đan bằng tre cật
Không biết ai đã luồn vào dưới lưng tôi một tấm mo nang
Cái mo cau mẹ lượm được ở cuối vườn từ năm ngoái
Đem vào giấu trong buồng và lấy đá dằn lên
Tôi mát lạnh trong hơi của đá
Nhắm mắt ngủ ngon lành
Bữa tôi chào đời trời rạch chớp xanh
Nước sông Lam đã trèo vào cổng
Treo vội con lên chạn
Mẹ xắn quần đi giằng lại cái sanh đồng sứt quai
Theo nước lũ nhoai ra ngoài ngõ
Rồi một tay chắn gió
Mẹ ngồi nhen lửa dưới mưa
Nuôi tôi giữa nước và trời
Nồi khoai xéo
Bát ngô dăm
Độn ánh trăng vàng
Lăn mình trên cát
Lăn mình qua những tháng ngày giáp hạt
Đến bến bờ mộng tưởng xa xăm
Nơi nguyện ước tổ tiên hiện về trên mỗi trang gia phả
Nơi những vật thiêng vùi mình trong đất đá
Nơi những câu ca không nhám bụi ngày
Giọt nước nào cũng háo hức biển khơi
Giọt nước nào cũng lao xao tiếng vọng
Tôi lớn lên giữa ngày trong tháng đục
Cùng dòng sông mắc nợ phù sa
Cùng dòng sông báo động mùa đại hạn
Trong chùm rễ tre nhấc bổng ruột gan mình
Chùm rễ tre thình lình bật gốc
Lá trút vàng hang hốc bậc thang
Ba tuổi đầu tôi cởi trần trùng trục
Vác gươm cọng chuối múa khắp làng
Tôi nhảy nhót
Người va vào vại nhút
Vại nhút va vào gốc cau và vỡ tan tành
Vỡ tan tành
Thức ăn cất trữ của cả nhà trong mùa lụt
Mẹ không mắng
Mà khom lưng nhặt nhạnh
Những mảnh sành kết muối trắng tinh
Vại nhút vỡ mất rồi
Biết lấy gì đắp lên bát cơm gạo lứt
Mẹ chan tiếng cười chạy vòng quanh mâm
Nhìn những mảnh sành vương vãi khắp sân
Tôi chợt hiểu
Vì sao tóc bà rồi tóc mẹ
Cứ trắng như phía trong của lớp mảnh sành nằm đáy vại
Khi tan cả hình hài
Ta mới kịp nhận ra...
4. Thóc giống
Sinh con
Mẹ là hạt thóc đã mọc mạ rồi
Vẫn sưởi ấm mùa đông bằng khoảng trống của hai vỏ trấu
Cái nón mê mẹ đội nửa đời người
Khi chóp thủng lại trùm lên vại nhút
Những vòm trời xa hút
Trở về dưới nón mê
Trở về vẹn nguyên chùm hồi ức mướt xanh thời thơ bé
Tiếng võng bờ tre
Tiếng nghé cạy ràn
Tiếng học bài nóng ran xóm nhỏ
Tiếng gọi đò méo cả bến sông
Động trắng đáy vó bè những mảnh trăng bơi lẻ
Quẫy lên trên bàn tay gầy của mẹ
Nhúm cá tươi bắt nắng cuối ngày
Rặng núi Cuồi đêm đêm hậc lửa
Khói trắng lẩn vào đâu
Trăng đầu tháng đỏ ngầu
Như cái bã trầu ai nhè ngang đỉnh núi
Những ngày đông gió chạy lui cui
Nắng rúc xù mái rạ
Sông Lam héo theo lá
Âm thầm nương bóng mẹ vào đêm
Nước mưa vẫn vơi đầy trong bể cạn
Mưa rào sao bong bóng không tan
Đâu rồi hòn đá nhám
Mẹ vẫn chà chân sau buổi làm đồng
Dấu đi nỗi nhọc nhằn chai sạn
Dấu đi năm tháng
Dấu đi đôi gót trần nứt nẻ toé máu tươi
Những trầm tích nguyên hình đá hộc
Có chìm vào lãng quên
Có rơi vào hang hốc
Có đội đất mà lên
Mẹ ơi
Như thuyền nhớ bến
Con nhớ về những đận truân chiên
Đất bỏng gió Lào
Trời tròng đại hạn
Bảnh mắt nắng rộm màu cá rán
Nghe mo nang lốp bốp nổ khắp làng
Mẹ lật đật trèo lên đò ngang
Quảy theo con vào chợ
Gò lưng giữ cho cân đòn gánh
Chỉ sợ con lật người là đổ mất ngày mai
Con nhấp nhổm ngoi đầu qua gánh thúng
Bứt đọt cỏ non nghiến ngấu màu trời
Trên vai mẹ
Co chân bay khỏi đất
Mùi cỏ còn đắng nghét đến hôm nay
Mùi cỏ dẫn con vào năm tháng thơm lành
Mùi cỏ mặn và khắn như lông bò tẩm nắng
Mùi cỏ khét dây trói tay cha
Buổi xóm làng mình lâm nạn
Cái dây trói xoắn bằng rơm rạ
Sau cơn giông mẹ kéo về nhà
Mẹ nhóm mãi lửa không vào bếp
Khói đục trào sặc sụa
ám vàng trang vở tuổi thơ
Mẹ ơi
Tận bây giờ con vẫn còn hoảng hốt
Cái buổi chiều những tưởng cha đi
Bỗng dưng trời đất thâm sì
Lốc rừng dựng đứng
Giông bão ùa về lừng lững
Mây đặc trời
Tối bưng
Gió chém
Mưa đâm
Sợi dây trói nới thầm
Từ tay cha rụng xuống
Mẹ bảo: May mà trời có mắt
Cha không nói gì
Người lẳng lặng cầm sào đi xốc lại cây rơm
Khoai sắn thay cơm
Những đêm trời lạnh
Mẹ lúi húi xâu đèn hạt bưởi
Thổi nùi rơm phù phù cho lửa rạng lên
Soi mặt chữ để con ngồi học
Rồi vác vồ đợi trăng lên ra đập đất ngoài đồng
Sương lạnh xuống bạc sờn vai áo
Những đầu hôm
Khi con còn mơ màng trong giấc chiêm bao
Mẹ hãm nhỏ đĩa đèn dầu lạc
Tẩm lớp nghệ vàng lên mẹt cá ươn
Sớm mai kéo sụp nón
Sấp mặt ngồi cuối chợ
Nhặt về những đồng xu bạc phếch đất bùn
Xin mẹ đừng trách con
Thằng con trai ngỗ nghịch
Cứ hong hóng chờ trăng lên là vọt ra đường
Kéo lũ trẻ cả làng vào trò trận giả
Xô bạn ngã vêu đầu
Về nhà âm thầm khóc
Ngồi trong lớp dỏng tai chờ tiếng trống báo giờ tan học
Đôi dép quàng ngang lưng
Chân tứa máu đá dăm đỏ lựng
Nhào xuống Ba- ra kịp lúc cá quây đàn
Mong bắt được vài con cá chầy
Để buổi chợ sớm mai mẹ không ngồi đỏ mắt
Để bữa cơm chiều hôm không vàng khè màu ngô dặt
Với đĩa rau lang cao như tầng núi xám
Che mặt các em con phía bên kia mâm
Nước mắt mẹ rơi thầm
Những giọt nước mắt mẹ cố che để con không nhìn thấy
Đã rơi vào trầm tích một miền quê
Đã hoá thành vệt lân linh ngoài bể
Đi về cùng gió mưa
Đi về cùng ánh lửa
Chớp sáng chân trời.
5. Những viên đá lẻ
Những năm tháng đã mịt mờ xa ngái
Chạnh nhớ về là người phát cơn ho
Ngày di dân gió tràn vào xóm nhỏ
Thôn dưới làng trên nhà cửa tuột trần
Xua nhau lên núi
Bỏ lại sau lưng vườn cây lưu niên
Cánh đồng lúa đang thì con gái
Mẹ lận vào lưng không phải mấy con cua mà đùm hạt giống
Những gói lạc gói vừng bọc lá chuối khô
Bỏ lại sau lưng mồ mả cha ông
Và ngôi trường có cây đa nghìn tuổi
Cái chum đựng lạc giống
Cái lưỡi cày chìa vôi gãy mũi
Con dao rựa trơ cùn cán cháy đen thui
Bỏ lại
Cái kiềng sắt thọt chân đổ nghiêng nền bếp
Bỏ lại cây chanh hoa chụm trắng hình mâm xôi nếp
Bỏ lại sau lưng
Những kỷ niệm đã thành làng
Mẹ dẫn bầy con đi
ánh mắt phẳng lì màu đất nện
Sông Lam đã lùi xa tiếng sóng mơ hồ vọng đến
Mỗi năm đôi lần về viếng mộ tổ tiên
Đốt nén hương thơm khấn cầu làng cũ
Những chiều quê ráng nhuộm màu nước lũ
Mưa xói trắng đỉnh đầu
Nước chảy đứt đuôi rắn
Tấm liếp cửa kết bằng cọng chuối khô con rút dần mồi lửa
Gió thốc vào dáng mẹ bạt theo mưa
Treo lưng đồi một tổ chim chìa vôi
Túp nhà mẹ vừa dựng tạm
Mẹ hay ngồi phía đầu hồi nơi tấm tranh đã mủn
Nơi ấy trời thủng lam nham nắng chiều vàng ối
Ngón tay gầy lẫn với que đan
Cái sàng phải thưa
Cho con còn biết đường lọc sạn
Cái rá phải dày
Để giữ lại dù chỉ vài mụn cám
Mẹ vén vun cưng nựng nụ cười
Trên gương mặt thời gian còn rác rưởi
Củ khoai ri gầy như sợi lạt
Mẹ tha về nhà
Chùm rễ trắng mọc vào đêm
Cái rễ khoai lang thành khúc ruột mềm
Chưa hề đứt
Nên bầy con không ngửa tay ăn mày ngoài chợ
Nắng ho gà nên chiều tà đến tội
Gió quên lượm giọt mồ hôi để da tóc mẹ mồi
Nhà xóm núi đêm đêm giật mình đất lở
Mẹ lặng lẽ xách đèn sang nhà hàng xóm
Ngọn đèn hạt đỗ
Như mầm xanh vừa trổ
Phép màu gì giông gió phải kiêng khem
Nhà mới dựng lên
Quánh đặc bát chè xanh
Chòm xóm gọi nhau
Thơm lừng nước chát
Đọi cà pháo chất cao có ngọn
Rồi khoai lang ngọt bùi
Đêm quê kiểng lành hiền
Chuyện trò như ngô nổ
Những khát vọng niêm phong vào trầm tích
Cất giữ sơ sài trong bóng trăng non
Cả đời mẹ như toàn nuôi con mọn
Tiếng ve rẽ cơn mưa đưa nắng vào hè
Trên nương lúa vừa đỏ dé
Mẹ rẽ đá tìm từng hỏm đất
Hạt gieo vào hy vọng vàng hoe
Thời gian xúm đặc luỹ tre
Mía trổ cờ trắng bãi
Hoa tím bạt ngàn nhung nhúc vòi đỉa đói
Hút mật vàng
Rút ruột đất đai
Mẹ thảng thốt gom từng hom mía
Giấu vào tro bếp tiếng ong bay
Trời nơi này
Răm rắp một màu xanh
Im lặng nắng
Và im lặng gió
Nỗi âu lo mọc nhanh như cỏ
Mưa nắng ngặt nghèo
Sông suối vẫn trong veo
Sông suối vạch lối riêng tụ mình qua đám cháy
Ngậm đắng nuốt cay
Không vay mượn tiếng cười
Mẹ dặn con những giọng cười đi mượn
Sớm muộn gì cũng phải trả người ta
Muối đã mặn đừng pha thêm nước mắt
Mồ hôi sẽ lọc mình tinh khiết
Và nụ cười trở lại sáng bờ môi
Mẹ giấu vào trong mỗi giọt mồ hôi
Những mạch nguồn chìm nổi
Buổi sớm dong trâu đi làm
Tối đến ra vườn thăm chuối
Mẹ chóng già vì con trẻ ngại trồng na
Đói khát chen nhau gầy rạc lời ru
Nuốt lống ngày vui có giấc mơ năm ngoái
Mẹ là mặt trời sớm mai vẫn mọc
Từ trong bếp nhà mình rồi mới rạng khắp sân
Mẹ là trầm tích của những gian truân
Đưa con đến bến bờ huyền thoại
Bến bờ của những đứa con trai
Không chệch hướng giữa muôn trùng cửa ải
Dẫu mưa quây khú cả nắng vàng
Bến bờ của những thân con gái
Biết dựng lâu đài trên mảnh đất hoang
Mẹ là trầm tích của làng quê hoa trái
Cất giữ mọi giấc mơ rồi có mặt trên đời
Mẹ là trầm tích của bạt ngàn thương mến
Xanh mát màu trời đượm ấm hương quê
Đưa ngọn gió trở về xóm nhỏ
Đưa cơn mưa xuống mạch giếng làng
Đưa mây trắng về trời khêu lại nắng
Đưa nỗi buồn ra khỏi thôn trang
Mọi con đường trên trái đất rồi cũng võ vàng
Con có thể đi cùng kiệt
Khi chạm phải ba - ri - e của sự kiệt cùng
Con sững sờ chạm phải bóng quê hương
Cái chòm nhỏ nơi con được sinh ra bây giờ đã nhoà vào tre nứa
Và ánh lửa bữa con chào đời hàng xóm soi tìm hốc đất chôn rau
Bây giờ đã lịm vào khung trời khác
Kỷ niệm một thời có ngẩn ngơ xanh giữa tháng ngày đốm bạc
Thời khắc mỡ màng
Đá toát mồ hôi
6. Quặng lửa
Giặc giã đến
Giằng khỏi tay con cây bút
Vở học trò gió phơi trắng hàng hiên
Tuổi thơ con trống như mặt bàn
Những ngày mải chơi quên đến lớp
(Trong ngần ơi
Thôi thì đành thất hẹn
Đất bỏng dưới chân rồi
Anh nào dám phân vân)
Những tháng năm ngốt xanh màu áo trận
Bụi đỏ vùi chột cả bóng tre
Rời bãi cát sông quê nơi con từng phơi mình suốt thời thơ bé
Rời mái trường nửa nổi nửa chìm lún sâu trong rừng nứa
Con nhập vào với lửa
Giật mình súng đã tràn tay
Bàng hoàng biểt tuổi thơ không về nữa
Lặng lẽ đi qua những thành phố cháy
Tàn tro bay đỏ quạch trước đình làng
Giật mình ngẫm may mà con có mặt
Để khỏi cúi đầu khi nghe chuyện ngày xưa
Bữa con xa nhà trời xối xả mưa
Quanh mâm cơm chia tay cả nhà ngồi xổm
Nước ngoài sân tràn vào lênh láng
Mấy khuôn mặt âm thầm quây quanh chiếc nồi rang
Lặng lẽ đè lên nhau
Những vết đũa dọc ngang
Quệt vào lòng nồi rang mẹ chưng khô nước mắm
Nước mắm kho vừa khét vừa đắng
Đứa em út con cứ khen ngon vội vội vàng vàng đưa lên miệng mút
Mắt tròn đen len lén nhìn xuống đất
Canh chừng nước mưa ập vào lôi mất cái nồi rang
Thiếu bát canh rau dền
Nên tiếng cười của đàn con không bị lút
Mong cho mẹ vui gắng đợi lửa tàn
Mẹ lụi cụi chạy vào trong bếp
Con cúi đầu nuốt vội tiếng khóc khan
Cái nấc nghẹn
Chỉ riêng mình mẹ thấy
Con đi theo bạn theo bầy
Họng súng hứng đầy khói bụi
Những đứa con trai vai gồng sông núi
Nhìn quầng trăng lại nhớ mảnh quê gầy
Đất dọc chiến hào đỏ tươi đâu phải ruộng mới cày
Sao đồng đội con cứ chăng dây cắm đầu đạn làm hàng lúa cấy
Những hàng lúa - đạn - đồn
