Chơi thủy tiên là thói quen của nhiều người Hà Nội lâu nay. Tục chơi hoa thủy tiên đã có từ đầu thế kỷ 20. Những bức ảnh tư liệu từ thời Pháp thuộc cho thấy, hoa thủy tiên được bày bán sẵn ở các chợ Tết, được gọt tỉa cầu kỳ, lá xoăn tít kiểu râu rồng, hoặc để lá tự nhiên, vươn thẳng cùng các chồi nụ. Củ thủy tiên được đặt trong bình gốm nâu, bát chiết yêu hoa lam, hoặc ly thủy tinh lớn miệng rộng. Sau chiến tranh, một thời gian dài do kinh tế chung khó khăn, chơi hoa là thứ xa xỉ, cho nên hoa tết của các nhà phần lớn chỉ xoay quanh đào, quất, thược dược, violet, cúc, hồng… Thủy tiên dường như đã bị lãng quên.
 |
Hoa thủy tiên hiện nay được bày bán nhiều ở các chợ hoa Tết. |
Khi nền kinh tế mở cửa trở lại, cơ hội giao thương nhiều hơn, củ thủy tiên cùng nhiều loại hoa nhập khẩu khác được nhập về và bày bán nhiều ở các chợ chuyên hoa, cây cảnh ở Hà Nội, phổ biến nhất là dọc đường Hoàng Hoa Thám. Củ thủy tiên phần lớn được nhập khẩu từ thị trường Trung Quốc, một số nơi nhập khẩu từ các nhà cung cấp châu Âu hay Australia, nhưng thủy tiên này thường không gọt mà để trồng trong đất. Thông thường, vào đầu tháng Chạp, người chơi thủy tiên bắt đầu lựa củ về gọt.
 |
Gọt thủy tiên là một thú vui với nhiều người trong thời gian chờ đón Tết. |
Lựa chọn củ thủy tiên để gọt là một thử thách, ngay cả với người chơi thủy tiên nhiều năm. Củ thủy tiên ban đầu được bọc kín trong đất khô cho dễ vận chuyển. Khi tách hết lớp đất cứng bao bên ngoài, là những lớp vỏ áo, vỏ thô bao bọc những bầu củ bên trong. Điều quan trọng là phải lựa được những bầu củ đủ to, mập vì như vậy mới có sẵn mầm hoa bên trong. Có những củ thủy tiên bọc bên ngoài nhìn rất to, nhưng khi bóc lớp vỏ áo ra thì các bầu củ lại rất nhỏ, không có mầm hoa. Nhiều hộ bán hoa cảnh đã nhanh nhạy gọt sẵn cho lộ mầm hoa, dưỡng cho rễ dài mướt, trắng phau, đặt sẵn trong bình thủy tinh bán cho những ai thích chơi hoa mà ngại gọt, ngại chờ đợi.
 |
| Kỹ thuật gọt củ đòi hỏi sự khéo léo và kiên nhẫn. |
Chơi thủy tiên phải có “đồ nghề”. Trước hết là dao tỉa, phải là dao mũi ngắn, vát, nhọn và đủ độ mỏng để có thể lách vào tỉa từng lớp vỏ, nhưng cũng phải đủ độ cứng, khỏe để người gọt tì tay lấy thế tách vỏ. Mũi dao đủ ngắn để có thể lựa cắt vào từng lớp vỏ ken chặt, khéo léo tách được lớp thịt củ bên ngoài ra vừa đủ để lộ mầm hoa. Kéo cho việc tỉa hoa cũng vậy, đủ sắc, nhọn để tỉa, nhưng mũi phải ngắn, để đôi khi kiêm luôn nhiệm vụ của một chiếc kẹp, gắp những lớp thịt củ, vỏ thừa ra.
Thủy tiên là loại hoa có đủ cả sắc và hương. Hoa cánh mỏng như giấy lụa, trắng ngà và trong veo, làm nền cho lớp cánh vàng rực bên trong, các cụ gọi là “mâm ngọc chén vàng”. Nói như học giả Nguyễn Tiến Lãng (1909-1976), nhà văn, nhà chính trị, quan lại nhà Nguyễn, từng làm chủ bút tạp chí Nam Phong: “Hoa đào và hoa thủy tiên là hai hình ảnh không thể tách rời về cái Tết ở Hà Nội. Hoa thủy tiên mà màu xanh của thân và cánh hoa, dường như cô đọng trong mình tất cả màu xanh và rực rỡ của các loài hoa rải rác khắp vùng nông thôn chung quanh”.
 |
| Những bình thủy tiên gợi nhớ Tết xưa. |
Điều thú vị nhất của thủy tiên là nhờ vào cách gọt củ, mầm hoa lộ ra sớm, mà người ta có thể canh để thúc hoặc hãm hoa nở đúng vào đêm 30 hoặc ngày mùng 1 Tết. Thúc hoa nở sớm có vẻ khả dĩ hơn, với cách châm nước ấm liên tục, phơi nắng hoặc nhà nào chơi sang có thể chiếu đèn liên tục cho hoa ấm lên, nở nhanh. Còn hãm hoa thì có cách các cụ truyền lại là phết lòng trắng trứng gà quanh cánh hoa để giữ cho hoa không bung sớm, chờ đến tối 30 lấy nước lau sạch để bông hoa nở xòe. Ngày nay, người chơi hoa nghĩ ra một cách đơn giản hơn là quấn giấy mềm thành chiếc phễu nhỏ úp lên hoa nếu bông hoa bung cánh sớm, chờ đến đúng thời điểm giao thừa nhấc chiếc phễu ra.
Chơi hoa thủy tiên là chơi cả hoa, cả lá và cả bộ rễ. Bộ rễ thủy tiên đẹp là bộ rễ vươn dài, đổ như thác suối, trắng ngần. Để có một giò thủy tiên vừa có hoa đẹp, lá đẹp, vừa có bộ rễ dài hoàn toàn không dễ dàng gì. Tất cả đều phải được tác động từ khi gọt củ, dưỡng củ. Khi củ gọt xong, phải thay nước hằng ngày, cầu kỳ thì dùng nước mưa, nước tinh khiết, giản dị hơn thì dùng nước máy để qua đêm cho lắng chất khử trùng.
 |
Ngày nay, thủy tiên đã theo chân người yêu hoa vào tận xứ nóng. Có những người yêu hoa ở phương nam, đã đặt những củ hoa từ miền bắc giá rét gửi vào, để thử tự mình chạm tay vào một thú chơi hoa cầu kỳ nhưng cũng đầy hấp dẫn. Chị P.N (Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh) năm nào cũng nhờ bạn mua giúp củ thủy tiên gửi vào. Chị thử cả hai cách: gọt củ và vùi nguyên củ xuống đất xốp mềm. Cả hai củ đều lần lượt trổ những bông hoa đầu tiên, tuy còn yếu ớt do không phù hợp khí hậu, nhưng đã mang lại niềm vui ngoài mong đợi cho chị P.N. Từ những củ thủy tiên đầu tiên ấy, cho đến nay, Tết năm nào chị P.N cũng chưng trong nhà một bình hoa thủy tiên bên cạnh những loại hoa đặc trưng của phương nam như mai, cúc…
Củ thủy tiên thường được nhập khẩu từ Phúc Kiến. Người An Nam chăm sóc những bông hoa này một cách trân quý, một số nhà làm vườn tài giỏi đã cắt tỉa củ bằng kỹ năng và sự kiên nhẫn, cố gắng làm cho chúng nở đúng vào ngày Tết. Thành công đặc biệt này là dấu hiệu báo trước sự thịnh vượng.
Sử gia Georges Pisier (1910-1986)
Theo sử gia Georges Pisier, việc sử dụng rộng rãi hoa thủy tiên có nguồn gốc từ một huyền thoại. Xưa kia ở Trung Quốc, một người cha sắp chết đã để lại cho bốn người con của mình chia sẻ tài sản. Tài sản của người cha bị ba người anh lớn độc chiếm, gây bất lợi cho người em út. Một hôm người này đang than thở trước mảnh đất của mình thì một vị thần hiện ra và nói: “Đừng lo lắng, con của ta. Mảnh đất nàt chứa củ của một loại cây rất hiếm. Khi Tết đến gần, những bông hoa đẹp sẽ xuất hiện. Hãy bán chúng đi và con sẽ giàu có”. Làm theo lời, người em út đã bán những bông hoa trong vườn của mình, loại hoa sau này nổi tiếng khắp đất nước và anh ta trở nên cực kỳ giàu có.
 |
"Có thể hiểu đơn giản trong truyền thuyết này, biểu tượng của loài hoa thủy tiên trong con mắt của tất cả người dân An Nam là tượng trưng cho sự thành đạt và giàu có”, Georges Pisier nhận xét.
Thú chơi thủy tiên vào dịp năm mới, giống như lựa chọn một sự tĩnh tại, thư thả trong tâm hồn giữa những tất bật vội vã ngày cuối năm, để chờ đợi một mầm nụ từ lúc nhú lên đến khi xé bao. Không chỉ là một sắc hoa đẹp, một mùi hương quyến rũ, mà còn là cảm xúc thật đặc biệt khi chứng kiến những cánh hoa hé dần, như chiếc cầu nho nhỏ bắc từ năm cũ qua năm mới.
