Leng keng những chiếc hoa đồng
Những chiếc hoa đồng có dáng tựa bầu rượu rỗng dốc ngược, được treo hai bên khung dệt, giúp người thợ đánh go tạo hoa văn khi dệt thổ cẩm. Mỗi khung dệt thường có bảy đôi treo lủng lẳng và chỉ có khung dài mới sử dụng hoa đồng để đánh go, còn với khung dệt ngắn người thợ đánh go bằng những thanh tre.
Có dạo người ta thay thế hoa đồng bằng những hòn đá san hô hay một số vật dụng khác. Nhưng với gia đình làm nghề lâu năm của làng dệt Mỹ Nghiệp thì những chiếc hoa đồng được xem là vật dụng quý, được giữ gìn cẩn thận để có thể lưu truyền từ đời này sang đời khác. Càng sử dụng lâu năm những chiếc hoa đồng càng ánh lên mầu đỏ au lóng lánh. Thật thú vị, những tiếng khua leng keng của chúng khi người thợ dệt đánh go tạo nên những âm thanh là lạ, vui tai, tựa như những lời chào của gia chủ khi khách vừa bước chân vào ngõ.
Đến cận mùa lễ hội Ka-tê, làng dệt Mỹ Nghiệp lại rộn ràng hơn với những tiếng leng keng từ những chiếc hoa đồng. Các cô gái Chăm đang chuẩn bị vào lễ hội Ka-tê mà một trong những nội dung hấp dẫn nhất là thi dệt thổ cẩm.
Hoa tay những người thợ
| |
Năm nay đã 69 tuổi, nhưng bà Phú Thị Mỡ vẫn còn ngồi bên khung dệt, chuyện trò cùng khách mà tay vẫn không ngừng đưa thoi, dập vải, kéo go, chân đạp ngựa nhịp nhàng, thoăn thoắt. Được bà rồi mẹ truyền nghề từ bé, bà Mỡ đã có hơn nửa thế kỷ gắn bó với khung dệt thổ cẩm, nghề đã giúp bà nuôi tám con ăn học nên người, thành bác sĩ, kỹ sư làm việc tại TX Phan Rang và TP Hồ Chí Minh.
Theo lời nghệ nhân lớn tuổi này, bây giờ các nguyên liệu từ sợi chỉ cho đến phẩm nhuộm cho nghề dệt thổ cẩm đều có trên thị trường nên đã giúp người thợ dệt giảm được nhiều phần vất vả của thời xa xưa như: tách hạt lấy bông, cuộn, ngâm đập, nhuộm, hồ, chái, đánh ống rất vất vả. Ngay cả chuyện tìm mầu nhuộm thời xưa cũng là chuyện rất công phu. Muốn có mầu đen làm nền, phải nhuộm tẩm thổ cẩm bằng lá chùm bầu, sau đó ngâm trong bùn non bảy ngày đêm liên tục; muốn có mầu đỏ phải đi tìm mủ cây cánh kiến ở rừng, còn mầu xanh thì phải chọn lá, vỏ cây chàm...
Theo nghệ nhân Phú Thị Mỡ, dệt thổ cẩm khó nhất là khâu phối mầu. Để tạo nên những hoa văn tinh xảo, độc đáo, thợ dệt phải có hoa tay, óc thẩm mỹ cùng sự am tường về mầu sắc để tạo nên sự hoài hòa, cân đối cho tấm vải.
Trong khâu dập vải cũng cần làm đều tay, nếu không vải sẽ không căng mịn và khó nổi bật hoa văn. Từ bàn tay khéo léo của người thợ dệt, những sợi chỉ nhỏ li ti dẫn biến thành từng mảnh thổ cẩm có hồn với mầu sắc rực rỡ, hoa văn tinh xảo nổi bật.
Ngày nay người thợ dệt còn có thêm điều kiện thả hồn bay bổng trong sáng tạo nhờ nguồn chỉ mầu phong phú. Tiếp bước nghệ nhân Phú Thị Mỡ, làng dệt Mỹ Nghiệp hiện có nhiều thợ dệt trẻ hơn nhưng rất lành nghề trong phối mầu, thiết kế hoa văn như bà Thạng, bà Tình, chị Thuận Thị Trụ...
Yêu nghề truyền thống, chị Thuận Thị Trụ đã cất công sưu tầm hơn 30 mẫu hoa văn cổ để rồi từ đó cách điệu thêm hơn 50 hoa văn khác, góp phần đa dạng hóa về mẫu mã và nâng tầm cho mảnh thổ cẩm truyền thống Mỹ Nghiệp.
Có nhiều thợ lâu năm, lành nghề nên Mỹ Nghiệp hiện là làng đứng đầu cả nước trong nghề dệt thổ cẩm với 95% dân số sống bằng nghề này. Hiện họ sử dụng hai loại khung dệt: khung ngắn dệt tấm (khổ 0,9m x 3,4m) dùng để làm khăn, drap, may quần áo; khung dài dệt dây ( 30cm x 120cm) dùng làm dây đeo, khăn khổ nhỏ và may đồ thủ công mỹ nghệ như: ví (bóp), túi xách. Mỗi người thợ trung bình dệt khoảng 10m/ngày với khung dài và mất 2-3 ngày tạo nên một tấm ở khung ngắn, thu nhập bình quân trên dưới 500.000đồng/tháng.
Trong năm năm trở lại đây, chính sách hỗ trợ vốn của nhà nước đã giúp nhiều người dân làng Mỹ Nghiệp sắm thêm khung dệt để phát triển nghề, có thu nhập ổn định hơn.
Một người thợ đặc biệt
| |
Về thăm làng dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp, chúng tôi có dịp làm quen người thợ dệt "đặc biệt": Hán Thị Sum - 65 tuổi, cũng là người có hơn nửa thế kỷ ngồi bên khung dệt thổ cẩm. Gọi bà là người thợ dệt đặc biệt vì sản phẩm của bà là lan-thăm, bành-chí, thăm - toát, những món không thể thiếu khi tiễn "người về quê" (chết) theo nghi lễ, phong tục của người Chăm. Khi có người thân qua đời, ai cũng tìm đến người thợ dệt này.
Bà Sum nói: "Không ai làm giàu từ việc này chú ơi, nhưng đây là nghề của đời bà, đời mẹ để làm nên tôi theo. Tôi cũng tự dệt cho mình những lăn-thăm để phòng hậu sự sau này, đỡ phải khổ cho con cháu".
Nếu tính từ đời bà, đời mẹ, gia đình bà Sum có gần trăm năm chuyên làm trang phục để phục vụ tang chế. Vì thế, dù ngôi nhà tuềnh toàng của bà nằm khuất sâu trong con ngõ nhỏ vẫn được nhiều người dân các làng Chăm biết đến, trong đó có những người tận ngoài Phan Rang, Phan Rí, Nha Trang.
Những tấm thổ cẩm đến tận trời Âu
Năm 1992 được xem là mốc hồi sinh của nghề dệt thổ cẩm làng Mỹ Nghiệp, khi cơ sở dệt thổ cẩm Chăm Inrahani của chị Thuận Thị Trụ được thành lập, hợp tác với các Công ty may mặc ở TP Hồ Chí Minh tìm được lối thoát cho hàng thổ cẩm Chăm. Không dừng lại ở sản phẩm thô, cơ sở này đã chế tác ra những mẫu mã như túi xách, ví, ba lô bằng vải thổ cẩm để tiêu thụ trong nước và xuất khẩu đi Nhật Bản, Đức, Pháp, Mỹ, tạo công ăn việc làm cho nhiều lao động và góp phần thúc đẩy làng nghề phát triển.
Truyền thuyết về vải Xàrong
Thuở xa xưa, tấm vải trong (Tukman) được dùng làm trang phục cho các vị vua và hoàng hậu. Ngày nay người dân tộc Chăm vẫn coi đó là loại vải linh thiêng, nên người Chăm không xem nó như trang phục thường ngày, và không phải ai cũng mặc được. Trang phục này được cất kỹ trong cái chiết làm bằng tre, chỉ những bà-bóng (đại diện cho mỗi dòng tộc) mới được mặc trang phục này để tế lễ trong các ngày hội lớn.
Hiện nay làng dệt Mỹ Nghiệp chỉ còn một nghệ nhân 69 tuổi dệt được vải trong. Bởi loại vải này rất khó dệt và không giống như các mặt hàng thổ cẩm khác: rất mềm mại với các hoa văn đặc trưng mà không phải ai cũng biết làm. Điều đặc biệt là chỉ những người phụ nữ đã mãn kinh mới được dệt loại vải này. Những hộ gia đình dệt loại vải này hàng năm phải tế lễ một con dê hoặc là một cặp gà trắng. Nếu lễ vật là con dê thì cúng ở nhà, còn cặp gà trắng thì phải cúng ở tháp Poklong Garai hoặc tháp Pôrômê.
