Trong lịch sử kinh thành Thăng Long, “Thăng Long Tứ trấn” là chỉ bốn ngôi đền thờ bốn vị thần ở bốn hướng để bảo vệ kinh thành Thăng Long.
Bốn ngôi đền gồm: đền Bạch Mã trấn ở phía Đông, thờ thần Long Đỗ; đền Voi Phục trấn ở phía Tây, thờ thần Linh Lang Đại Vương; đền Kim Liên trấn ở phía Nam, thờ thần Cao Sơn Đại Vương và đền Quán Thánh trấn ở phía Bắc, thờ thần Huyền Thiên Trấn Vũ.
Trong số này, đền Bạch Mã là ngôi đền có lịch sử lâu đời nhất, thờ vị thần quan trọng nhất của kinh đô Thăng Long. Truyền thuyết kể rằng, khi vua Lý Thái Tổ dời đô ra Thăng Long, vì đô thành cứ đắp lại lở nên vua đã tới đền cầu đảo thần Long Đỗ. Từ trong đền có một con ngựa trắng đi ra. Nhà vua theo dấu chân ngựa đắp thành thì được, nên đã phong Thần là Thành hoàng của kinh đô Thăng Long. Các triều sau đều theo đó, phong thần là Quảng Lợi Bạch Mã tối linh thượng đẳng thần.
Trải qua hơn 1.000 năm, ngôi đền đã được trùng tu nhiều lần nhưng vẫn giữ được cảnh quan uy nghiêm và những dấu tích cổ hiếm thấy, mang giá trị văn hóa lịch sử đặc biệt và là một trong những di tích kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu của thủ đô Hà Nội.
Đền Bạch Mã hiện là nơi ghi dấu lại nét đặc trưng của phong cách kiến trúc thời nhà Nguyễn với quy mô kiến trúc khá lớn, quay theo hướng Nam, được bố trí hết sức hài hòa với nghi môn, phương đình, đại bái, cung cấm, thiêu hương, nhà hội đồng ở phía sau đền. Nơi đây còn lưu giữ nhiều hiện vật quý có giá trị lịch sử to lớn như: bia văn ghi lại những điển tích, thần thoại xây dựng đền và nghi lễ cúng thần, các lần tôn tạo trong hơn 1.000 năm qua.
Ngoài ra còn có: Sắc phong, hương án., độc bình, đôi phổng, chuông đồng hay kiệu rước… Với hơn 1.000 năm lịch sử, đền Bạch Mã là một trong những di sản tiêu biểu của Thủ đô Hà Nội. Lễ hội của đền được tổ chức vào ngày 12 và 13 tháng Hai âm lịch hằng năm, là sự dung hòa giữa văn hóa tín ngưỡng dân gian và nghi thức cung đình.
Với giá trị ý nghĩa lịch sử, văn hóa đó, ngày 18/1/2022, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 93/QĐ-TTg về việc xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt đợt 12. Trong đó, đền Bạch Mã là một trong những di tích thuộc nhóm có nhóm di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật “Thăng Long Tứ trấn” được công nhận.
Tại buổi lễ, thay mặt chính quyền, nhân dân địa phương, đại diện lãnh đạo UBND quận Hoàn Kiếm đã cam kết sẽ tiếp tục đẩy mạnh các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị đền Bạch Mã.
