Nghệ nhân Ưu tú Phạm Văn Tuyên với "những vũ điệu" thăng hoa từ đất và lửa

Nhiều năm nay, gốm phù điêu của Nghệ nhân Ưu tú Phạm Văn Tuyên đã trở thành một thương hiệu nghệ thuật của vùng đất Kiến Thụy. Từ tinh hoa của dòng gốm nặn, đắp thời Lê-Mạc cách đây hàng trăm năm, nghệ nhân đã kế thừa, phát huy và bồi đắp những sáng tạo riêng, trở thành các tác phẩm nghệ thuật giàu mỹ cảm và bản sắc dân tộc, chứa đựng trong đó triết lý nhân sinh sâu sắc.

Đam mê gốm như bị “giời đày”

Gió đông tràn về nơi thành phố cửa biển, nhưng không gian xưởng gốm phù điêu vẫn nóng sực từ lò nung đang đỏ lửa và hơn hết là tấm lòng nhiệt huyết cùng tình yêu và niềm đam mê gốm sứ qua những câu chuyện của Nghệ nhân Ưu tú Phạm Văn Tuyên.

Xưởng gốm nhỏ được cải tạo mang dáng dấp của một không gian nghệ thuật sắp đặt, có chút lãng mạn của gallery điêu khắc với những tác phẩm đã hoàn thiện tạo tác, vừa thấp thoáng hình ảnh một am thiền cư sĩ cùng sự bề bộn của một xưởng gốm với đất sét cao lanh bên lò nung thiết kế cách điệu hình mô hình một đầu máy xe lửa hơi nước và ô-tô tải cổ.

Mở lò nung đón các tác phẩm bộ gốm "Vũ điệu Bách Việt".

Bên lò nung gốm vừa nguội, nghệ nhân Phạm Văn Tuyên cùng các cộng sự hối hả làm lễ mở lò đón mẻ sản phẩm mới là các tác phẩm trong bộ gốm chuyên đề “Vũ điệu Bách Rồng” để chuẩn bị đón Xuân Giáp Thìn đang đến. Thời gian không nhiều buộc ông phải ngày đêm “giam mình” trong xưởng nhiều tháng qua để hoàn tất bộ gốm kích cỡ đồ sộ và hoành tráng, thể hiện khát vọng vươn tầm phát triển của dân tộc.

Theo nghệ nhân Phạm Văn Tuyên, gốm đất sau chế tác được phủ lớp men và để phơi khô kết dính vào nhau, nhưng muốn lên mầu thì phải qua nung ở nhiệt độ cao mà vẫn giữ được hình khối, họa tiết.

Điều này đòi hỏi tài năng và tay nghề bậc cao của người làm gốm và ông hiện nghiên cứu, thử nghiệm thành công mười bài men gốm độc đáo mang sắc mầu thiên nhiên của hoa văn gỗ cẩm lai, hoàng đàn, gỗ nghiến, gỗ mun và mầu của đá hoa cương, của thạch anh, hổ phách, có độ sâu của mầu ngọc bích, ngọc lam, mầu của những lớp đất trầm tích nghìn năm được tôi luyện qua lửa đỏ huyền bí, nhìn có lớp lang, chìm nổi, song láng mịn khi sờ vào.

Nhà nghiên cứu mỹ thuật cổ truyền Trần Lâm Biền đã ngỡ ngàng thốt lên khi lần đầu xem các tác phẩm của Phạm Văn Tuyên: “Tôi có thể cảm nhận tiếng thầm thì của những mầu men đa dạng dưới sự thao diễn đến ngỡ ngàng của tác giả nghệ nhân nghệ sĩ, để tâm hồn hòa nhập vào thiên nhiên, vũ trụ mà trong đó có cả sự sang trọng, quý phái, tâm linh cùng thi ca và cả cuộc đời bụi bặm”.

Cùng với mầu men đẹp lạ, nét đặc sắc của gốm phù điêu còn thể hiện ở sự độc bản, thủ công, mang phong cách đặc trưng của nghệ nhân từ khâu chế tác, tạo khuôn âm bản đến quá trình nặn khắc tinh xảo, công phu.

Không đơn thuần chỉ thực hiện vẽ men chìm trên mặt phẳng như thường thấy, sự điêu luyện của nghệ nhân Phạm Văn Tuyên thể hiện ở kỹ thuật nặn, đắp điêu khắc khối nổi từ các hoa văn, họa tiết trên mỗi tác phẩm trước khi phủ men, đưa đi nung.

Giám đốc Bảo tàng nghệ thuật Đông Dương Cao Văn Tuấn nhận xét: “Mỗi tác phẩm của Tuyên cho thấy biết bao tâm huyết và công sức, là lời tâm tình của đất, của nước, của lửa và của những sẻ chia, tiếp nối mạch nguồn văn hóa nghệ thuật dân tộc. Mỗi tác phẩm đều tinh tế, khoáng đạt, ngập tràn âm sắc đất trời, gửi gắm tâm hồn và hoài bão nghệ thuật của nghệ nhân qua chất liệu gốm phù điêu, phản ánh trong đó lịch sử, văn hóa, dân tộc”.

Nhà nghiên cứu sử học Dương Trung Quốc đã gọi nghệ nhân Phạm Văn Tuyên là một “hiện tượng khác thường” trong đời sống nghệ thuật tạo hình và nghề gốm hiện đại khi làm chủ và có nhiều sáng tạo trong quy trình sản xuất gốm.

Điều đáng nói, nghệ nhân Phạm Văn Tuyên không xuất thân từ quê hương làng nghề truyền thống và cũng không có được sự thuận lợi từ nghề gốm gia đình như nhiều người khác. Cuộc đời nghệ nhân là cả một hành trình dài tự học từ trường đời và nơi cửa Phật.

Ông xuất gia tu hành 30 năm nay với pháp danh Thích Chánh Tịnh và đã có ngần ấy năm tìm hiểu, nghiên cứu về họa tiết phù điêu cổ tại các đình, đền, chùa, di tích kiến trúc cổ.

Bắt đầu từ tình yêu với nghệ thuật điêu khắc dân tộc và khi cảm hứng được khơi nguồn đã trở thành khát vọng thể hiện, phục chế các họa tiết, hoa văn phù điêu đang dần bị mai một với mong muốn góp phần bảo tồn, gìn giữ và phát huy các giá trị di sản cổ của dân tộc.

Không gian nghệ thuật xưởng Gốm phù điêu.

Cùng với tài năng “trời phú”, Phạm Văn Tuyên quyết tâm nghiên cứu và thấy ở gốm một chất liệu có thể giúp mình thể hiện niềm đam mê tái hiện những tuyệt tác điêu khắc của cha ông, nhất là phục dựng những đồ gốm phù điêu, đắp nổi các họa tiết hoa văn trên các bình gốm.

Cũng từ đây, ông gắn bó với gốm, trăn trở, lăn lộn, vật vã với gốm đến mức như bạn bè vẫn thường bảo “bị giời đày” và để rồi hình thành một dòng gốm mới của riêng Hải Phòng - gốm phù điêu.

Nói về mình, nghệ nhân Phạm Văn Tuyên chỉ chia sẻ đơn giản: “Tôi chỉ mong muốn được cống hiến, thực hiện ước mơ và chuyển thể ý tưởng vào hình thể gốm, thao diễn cung bậc cảm xúc bên lò nung”.

Khát vọng nâng tầm gốm Việt

Sự lan tỏa gốm phù điêu của Nghệ nhân Ưu tú Phạm Văn Tuyên ở trong nước và nước ngoài đã góp phần giới thiệu nét đặc sắc và các giá trị văn hóa Việt, từ đó định hình trở thành một thương hiệu nghệ thuật quen thuộc.

Những người yêu gốm, sành gốm thường trân trọng, yêu mến gọi các sản phẩm của ông là “Gốm Tuyên” hay “Gốm thày Tịnh” như một sự ghi nhận về những sáng tạo không ngừng nghỉ cùng tình yêu, niềm đam mê gốm sứ và văn hóa dân tộc của nghệ nhân tài hoa đất Kiến Thụy, Hải Phòng.

Theo dòng thời gian, những tác phẩm của Phạm Văn Tuyên đã tham gia không ít triển lãm, không gian di sản nghệ thuật và xác lập được nhiều kỷ lục, có chỗ đứng trong lòng công chúng cùng những người yêu gốm.

Có thể kể đến những công trình, tác phẩm của nghệ nhân tại các không gian lịch sử văn hóa như thiết kế “Bộ Văn phòng tứ bảo đá xanh lớn nhất Việt Nam”, súng thần công trong khu di tích Vương triều Mạc, bộ đèn gốm, lư hương, phù điêu phong cách nghệ thuật thời Mạc trong Bảo tàng thành phố, những bình gốm trang trí họa tiết hoa cúc, hoa sen tiêu biểu thời Lý-Trần hay các bức tượng chân dung danh nhân văn hóa, lịch sử: Vua Lý Thái Tổ, Vua Lê Đại Hành, Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn, Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp...

Nghệ nhân Phạm Văn Tuyên (bên trái) giới thiệu các tác phẩm gốm.

Tất cả đều toát lên sự tinh xảo trong từng đường nét điêu khắc hoa văn, hình khối sống động cùng kỹ thuật men gốm điêu luyện, mang đậm bản sắc, giá trị văn hóa truyền thống và niềm tự hào, sự tri ân của các thế hệ hôm nay.

Giới làm nghề và những người yêu gốm từng ngạc nhiên về bộ “Bách bình” của ông được làm hoàn toàn bằng tay và nhận về danh hiệu kỷ lục Người Việt Nam phục dựng và sáng tạo dòng gốm phù điêu nhiều loại nhất năm 2020 tại Thành phố Hồ Chí Minh.

Mỗi họa tiết, hoa văn trên tác phẩm bình gốm hiển hiện nét đặc trưng của văn minh lúa nước, của thiên nhiên, cảnh sắc ruộng đồng, sông nước ba miền đất nước và những cách điệu tinh tế của hình ảnh linh vật long, ly, quy, phượng trang trí bốn phía sinh động, uyển chuyển, vừa uy nghiêm, cổ kính, vừa mang sắc màu tươi vui, hiện đại.

Thành tựu đáng nhớ khác của “Gốm Tuyên” là 80 tác phẩm gốm phù điêu tại Triển lãm “Gốm nghệ thuật” Hải Phòng 2021, trong đó có các bộ gốm đắp nổi tứ quý tùng, trúc, cúc, mai với các hoa văn của đồ gốm Việt qua các thời kỳ lịch sử.