Nói đến ẩm thực Thái-lan là ta nghĩ ngay đến vị cay của trái ớt, ẩm thực I-ta-li-a thì đem đến liên tưởng về quả cà chua. Ecuador là nước xuất khẩu nhiều chuối nhất, còn Brazil là nước đứng đầu thế giới về sản lượng cà-phê. Thế nhưng ớt và cà chua vốn không phải loài cây bản địa của Thái-lan và I-ta-li-a mà được đem về từ Tân thế giới, còn cà-phê với chuối cũng không phải loài vốn có của Nam Mỹ mà được mang từ Cựu thế giới sang. Còn biết bao nhiêu thí dụ về những sản phẩm vốn không sinh ra ở vùng đất này nhưng lại đạt đến đỉnh cao và trở thành thương hiệu quốc gia ở xứ sở mới ấy. Sô-cô-la của Thụy Sĩ, dứa ở Philippines, cao-su của Indonesia hay bắp ngô ở Trung Quốc.
Những ai đã từng biết đến ẩm thực Nga, nhất là những người đã từng đi du học Liên Xô và các nước Đông Âu, hẳn không thể quên sự xuất hiện với tần suất dày đặc của khoai tây trong các món ăn. Khoai tây là loại củ được trồng nhiều nhất trên thế giới. Nó trở thành một loại lương thực quan trọng đối với người châu Âu và ngày càng trở nên phổ biến với cả các nền ẩm thực châu Á thông qua các chuỗi nhà hàng đồ ăn nhanh. Loài cây này vốn là giống bản địa ở Peru (Nam Mỹ) được thực dân Tây Ban Nha mang về sau khi tiêu diệt đế chế của người Inca. Khoảng những năm 1770, khí hậu châu Âu lạnh giá bất thường đã khiến mùa màng thất bát, khoai tây nhanh chóng trở thành nguồn lương thực thay thế vì nó là loài cây duy nhất không chịu ảnh hưởng của thời tiết lúc bấy giờ. Cuộc cách mạng công nghiệp ở châu Âu vào cuối thể kỷ 18 đã làm dân số bùng nổ, khoai tây được ưa chuộng như một giải pháp bảo đảm an ninh lương thực, đặc biệt là với nông dân nghèo. Dần dà, loại củ ngoại lai này đã trở thành một thứ lương thực thiết yếu.
Năm 1845, một chứng bệnh xuất hiện trên khoai tây ở khắp châu Âu vì giống cây này chưa thể miễn dịch được hoàn toàn các loại sâu bệnh của Cựu thế giới. Khoai tây vì thế mà mất mùa. Tại Ireland hàng triệu tá điền đi làm thuê cho địa chủ chỉ được trả bằng nông sản (chủ yếu là khoai tây), và những mảnh đất nhỏ bé của nông dân thì cũng chỉ có thể trồng được khoai tây. Khoai tây đã trở thành thức ăn quanh năm của hàng triệu người nghèo. Năm 1846, ba phần tư sản lượng khoai tây của Ireland mất trắng vì cả nước cùng trồng một giống khoai tây. Nạn đói kinh hoàng kéo dài đến tận năm 1852, cướp đi sinh mạng của hơn 1,5 triệu người, trong đó phần nhiều chết vì bệnh dịch. Một phần năm dân số chết, một phần năm nữa bỏ nước di cư sang Tân thế giới và châu Úc đã đánh dấu bước ngoặt lịch sử của Ireland và là khởi nguồn cho sự hình thành của cộng đồng người Ireland ở khắp các nước nói tiếng Anh ngày nay. Một loài cây mang từ nước ngoài về đã ảnh hưởng đến lịch sử một dân tộc như vậy đấy. (Lưu ý rằng khoai lang, mà người phương Tây gọi là “khoai tây ngọt”, cũng là một giống cây Nam Mỹ chứ không phải là “khoai ta” như nhiều người vẫn tưởng).
Về những đồ uống phổ biến trên thế giới, không thể không nhắc tới cà-phê. Loại hạt kỳ diệu này đã được trồng và thu hoạch để làm thức uống từ lâu đời tại Bắc Phi và bán đảo Ả Rập. Việt Nam hiện nay là nước xuất khẩu cà-phê thô lớn thứ hai thế giới nhưng sản lượng chỉ bằng một nửa nước đứng đầu là Brazil. Vậy lý do gì khiến một loại cây của Cựu thế giới lại được trồng nhiều như thế ở một xứ Nam Mỹ xa xôi?
Năm 1773, sự biến trà Boston (Boston tea party) đã châm ngòi cho cuộc cách mạng tư sản Mỹ. Người Mỹ (tức 13 thuộc địa Bắc Mỹ của Đế quốc Anh) chống lại việc chính quyền thực dân Anh áp thuế lên mặt hàng trà bằng cách ném những thùng trà nhập khẩu đắt đỏ xuống nước tại cảng Boston, vùng đông bắc Mỹ. Chiến tranh giành độc lập nổ ra, nguồn cung cấp trà từ mẫu quốc Anh thiếu hụt nghiêm trọng, người Mỹ phải tìm một loại đồ uống thay thế mà vẫn giúp người uống tỉnh táo. Thế là cà-phê lên ngôi. Vài chục năm trước đó, người Pháp đã đem giống cà-phê đến trồng ở thuộc địa Martinique của họ trên biển Caribbean. Cà-phê hợp với khí hậu nóng ẩm và thổ nhưỡng châu Mỹ nên phát triển rất tốt nhưng chưa bao giờ tranh giành được vị trí cao trên bảng xếp hạng các loại đồ uống, so với trà và rượu cồn. Vậy mà chỉ sau vài thập niên, nhất là từ khi người Mỹ bỏ trà, uống cà-phê, vào năm 1788, cà-phê tại thuộc địa Trung Mỹ của Pháp là Haiti đã chiếm một nửa sản lượng cà-phê toàn cầu. Các nhà buôn cà-phê ở Mỹ luôn phải đầu cơ tích trữ cà-phê, và giá của loại vàng nâu này tăng lên chóng mặt. Đến năm 1822, khi Brazil giành độc lập từ Bồ Đào Nha, một diện tích khổng lồ rừng mưa nhiệt đới đã bị phá để làm đồn điền cà-phê. Brazil từ đó trở thành bá chủ về ngành xuất khẩu cà-phê trong suốt mấy trăm năm cho đến tận ngày nay. Vào những thập niên đầu thế kỷ XX, Nam Mỹ sản xuất đến hơn 90% lượng cà-phê trên toàn cầu, Cựu thế giới, nơi khởi nguồn của cà-phê, lúc này chỉ còn chiếm 5% tổng sản lượng.
Tương tự như vậy, quả ớt đỏ, cay, nhỏ xíu của người Mexico cổ đại đã được những nhà hàng hải người Bồ Đào Nha mang tới tận châu Á xa xôi. Ngày nay ớt trở thành một phần không thể tách rời của ẩm thực châu Á. Ấn Độ là nước sản xuất, tiêu thụ và xuất khẩu ớt nhiều nhất trên thế giới. Ớt có mặt trong hầu như mọi món ăn của người Nam Á (Pakistan, Ấn Độ, Bangladesh, Sri Lanka), Đông Nam Á (Thái-lan, Malaysia, Indonesia) và cả Đông Á (vùng Tứ Xuyên Trung Quốc, bán đảo Triều Tiên). Hay quả chuối, vốn bắt nguồn từ Đông Nam Á lại được trồng nhiều nhất và trở thành mặt hàng xuất khẩu chủ lực của nhiều nước đang phát triển ở Trung và Nam Mỹ. Hẳn bạn đọc không thể quên được hình ảnh “đồn điền chuối” và “công ty chuối” biểu tượng trong tác phẩm “Trăm năm cô đơn” của nhà văn Gabriel Garcia Marquez người Colombia.
 |
Chiến thắng vinh quang, tranh sơn dầu trên vải của Diego Riveria, 1954.
| Còn biết bao nhiêu thí dụ về những sản phẩm vốn không sinh ra ở vùng đất này nhưng lại đạt đến đỉnh cao và trở thành thương hiệu quốc gia ở xứ sở mới ấy. |
Bức tranh tường khổ lớn “chiến thắng vinh quang” của danh họa Diego Riveria mô tả cuộc đảo chính quân sự do CIA tổ chức nhằm lật đổ chính phủ dân chủ cánh tả mới được bầu của Cộng hòa Guatemala. Ở giữa tranh là Ngoại trưởng Mỹ John Foster Dulles đang bắt tay với người cầm đầu cuộc đảo chính, Đại tá Castillo Armas. Tay kia của ông Dulles đang đặt trên quả bom có in mặt của tổng thống Mỹ Dwight D. Eisenhower - người quyết định cho tiến hành đảo chính. Phần nền tranh có vẽ rất nhiều cây chuối và những buồng chuối đang được những công nhân còng lưng chuyển lên tàu hàng của Công ty hoa quả Mỹ (United Fruit Company). Allen Dulles là người mặc áo xanh tím than, đứng sau lưng anh trai ông là John Foster Dulles, đang chia tiền cho binh lính. Allen Dulles là Giám đốc CIA và đồng thời là thành viên ban giám đốc điều hành của Công ty hoa quả Mỹ. Chuối ở Guatemala trở thành một thứ hàng hóa thiết yếu đến nỗi thuật ngữ “Cộng hòa quả chuối” (Banana Republic) ra đời nhằm chỉ những đất nước Mỹ La-tinh có nền kinh tế sản xuất yếu kém, phụ thuộc chính trị vào Mỹ và xã hội phân hóa bất công.
Mỗi một loại đồ ăn, thức uống giản dị đều mang trong mình cả một lịch sử lâu dài và thú vị. Tìm hiểu về chúng mang lại cho ta những bài học lịch sử quý báu, hiểu thêm về giá trị của những sản phẩm nông nghiệp với con người và cả những câu chuyện đầy niềm cảm hứng.
