Nguyễn Trãi là Anh hùng dân tộc, là danh nhân văn hóa nổi tiếng trong nước và thế giới. Sau vụ tru di tam tộc, tài liệu về ông bị thất tán rất nhiều. Việc sưu tập, biên khảo, giới thiệu, chú thích về văn chương của ông cũng như việc tìm tòi nghiên cứu về cuộc đời ông gặp nhiều khó khăn và cũng là công việc của thế hệ này tiếp nối thế hệ khác.
Là người trực tiếp biên soạn giáo trình, tài liệu tham khảo và trực tiếp giảng dạy tác gia Nguyễn Trãi ở Khoa Ngữ văn, Trường đại học Sư phạm Hà Nội trong nhiều năm, giáo sư Bùi Văn Nguyên đã dồn nhiều tâm lực cho việc sưu tầm, biên khảo, giới thiệu và nghiên cứu tác gia Nguyễn Trãi một cách toàn diện và rất cẩn trọng, nhằm phục vụ thiết thực việc giảng dạy về Nguyễn Trãi.
Cụm công trình về tác gia Nguyễn Trãi là kết quả của cả quá trình chuẩn bị kéo dài của giáo sư Bùi Văn Nguyên từ những năm 60, 70 cho đến những năm cuối cùng của thế kỷ 20.
Cuốn sách: “Nguyễn Trãi và bản hùng ca đại cáo được in năm 1999” có tám chương, 416 trang, số lượng một nghìn cuốn. Trong cuốn này có phần thơ xướng hoạ giữa Nguyễn Trãi và Ðinh Liệt, những bài thơ đầy tâm huyết nói rõ chí hướng xây dựng nền văn hiến nghìn đời của đôi bạn vong niên.
Nhờ việc sử dụng những tư liệu mới sưu tầm được, cuốn sách đã góp phần làm sáng tỏ những điểm cần được tìm hiểu thêm về con người Nguyễn Trãi. Từ đó giúp bạn đọc thấy được những phẩm chất cao đẹp của Nguyễn Trãi trong xã hội phong kiến hồi thế kỷ 15 càng thêm cảm thông, yêu mến Nguyễn Trãi hơn.
Cuốn sách: “Văn chương Nguyễn Trãi rực ánh sao Khuê” in năm 2000, gồm mười chương, 402 trang, số lượng một nghìn cuốn. Cuốn sách này đã cố gắng chỉ ra cách thức tìm hiểu văn chương và con người Nguyễn Trãi trong chiều sâu về triết học.
Ngoài lời mở đầu và lời cuối sách, nội dung chính có ba phần: thời đại Nguyễn Trãi; con người Nguyễn Trãi; phổ hệ và niên biểu về Nguyễn Trãi. Cuốn sách nhằm thể hiện, dù chỉ ở góc độ văn chương, những nét chính về tư tưởng, sự nghiệp cứu dân, cứu nước của Nguyễn Trãi.
Cuốn sách giúp độc giả nhận thức sâu sắc tấm gương lao động cần cù, vượt gian khổ chiến đấu anh dũng trọn đời vì dân,vì nước của người anh hùng dân tộc Nguyễn Trãi. Con người và lý tưởng của Nguyễn Trãi đã đạt đến độ trọn vẹn ở các đỉnh cao về chân, thiện, mỹ.
Thông qua các chuyến đi thực tế đến những địa bàn có con cháu Nguyễn Trãi sinh sống (Cao Bằng, Hà Tây,Thanh Hóa, Nghệ An) và những nơi liên quan các dòng họ công thần thời Lê, giáo sư Bùi Văn Nguyên đã sưu tầm được nhiều tài liệu quý liên quan đến Nguyễn Trãi, nhất là phần di cảo của Ðinh Liệt, trong đó có cả thơ của Ðinh Liệt và Nguyễn Trãi gửi cho nhau.
Trong quá trình tìm hiểu về Nguyễn Trãi, giáo sư Bùi Văn Nguyên đã thực hiện phương pháp nghiên cứu khoa học, có chiều sâu triết học; văn chương gắn với thời đại, dòng họ, gia đình, con người và sự nghiệp của tác gia. Bằng cách nghiên cứu này, tác giả đã đề xuất cách tìm hiểu về sử dụng 33 bài thơ nôm của Nguyễn Trãi với thơ nôm Nguyễn Bỉnh Khiêm một cách khoa học.
Ðánh giá cụm công trình nói trên, Hội đồng Giải thưởng quốc gia cho rằng: giáo sư Bùi Văn Nguyên là chuyên gia đầu ngành về văn học trung đại, đặc biệt là về Nguyễn Trãi. Qua sưu tầm, nghiên cứu, tác giả có ý thức giới thiệu Nguyễn Trãi qua công trình nghiên cứu khoa học và viết thêm dưới các dạng dã sử truyền kỳ. “Nguyễn Trãi và bản hùng ca đại cáo”, “Văn chương Nguyễn Trãi rực ánh sao Khuê” là hai công trình tiêu biểu và có tính khoa học cao của tác giả.
