Đây là quyết định quan trọng, mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc của Đảng, Nhà nước.
Từ khi ban hành Đề án 150, việc xác định danh tính hài cốt liệt sĩ được thực hiện bằng hai phương pháp: giám định gen và thực chứng. Tuy nhiên, do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan, kết quả mang lại còn rất thấp so với yêu cầu thực tế.
Đối với việc giám định gene, do hài cốt liệt sĩ chôn cất lâu năm đã phân hủy, nhiều hài cốt thực hiện di chuyển một số lần, nên phần lớn không bảo đảm chất lượng cho việc xét nghiệm ADN; thân nhân liệt sĩ tuổi cao, sức yếu, nhiều trường hợp đã mất cho nên khó xác định mối quan hệ huyết thống.
Năm 2023, Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội tiếp nhận 5.505 mẫu hài cốt liệt sĩ và mẫu sinh phẩm thân nhân liệt sĩ, trong đó 2.223 mẫu hài cốt liệt sĩ chất lượng kém, không thể phân tích ADN. Trong số 2.832 mẫu đã chuyển đến các cơ quan giám định, chỉ có 202 mẫu thân nhân liệt sĩ. Kết quả năm 2023, Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội chỉ xác định được danh tính 9 hài cốt liệt sĩ, báo tin cho thân nhân và thông tin trên bia mộ.
Cũng trong năm 2023, bằng phương pháp thực chứng, cả nước xác định được danh tính 251 hài cốt liệt sĩ, kết quả cao hơn nhiều so với phương pháp giám định gen. Tuy nhiên, việc xác định danh tính hài cốt liệt sĩ bằng thực chứng cũng đang gặp nhiều khó khăn, như: thiếu thông tin về liệt sĩ, mộ liệt sĩ; việc giải mã ký hiệu, phiên hiệu các đơn vị chưa đầy đủ; hồ sơ lưu trữ, sơ đồ an táng các liệt sĩ, nhân chứng lịch sử phần lớn đã mất nên việc rà soát, đối chiếu, kiểm chứng thông tin để khớp nối rất khó khăn.
Bên cạnh đó, Nghị định 131/2021/NĐ-CP ngày 30/12/2021 (Nghị định số 131) chỉ quy định xác định danh tính hài cốt liệt sĩ thiếu thông tin và chưa có thông tin, cho nên những mộ sai thông tin hoặc vừa sai vừa thiếu thông tin so với thông tin trong hồ sơ gốc của liệt sĩ không được cơ quan chức năng tiến hành thủ tục xác định danh tính liệt sĩ.
Đơn cử, từ ngày 30/8/2022, Trung tâm MARIN thuộc Hội Bảo trợ tư pháp cho người nghèo Việt Nam đã tiếp nhận 9 hồ sơ của 9 thân nhân liệt sĩ nguyên quán Hà Tây (nay là Hà Nội) về việc ủy quyền xác định hài cốt liệt sĩ còn sai và thiếu thông tin tại 7 nghĩa trang thuộc 6 tỉnh trong nước.
Trung tâm MARIN đã tiến hành thu thập, thông tin, chứng cứ, tài liệu, bằng phương pháp thực chứng xác định được danh tính của các liệt sĩ. Tuy nhiên, Sở Lao động-Thương binh và Xã hội Hà Nội đã có công văn trả lời không thực hiện việc xác định danh tính hài cốt liệt sĩ theo đề nghị của trung tâm vì Nghị định số 131 không quy định đối với các trường hợp thông tin trên bia mộ liệt sĩ có sự sai lệch so với thông tin trong hồ sơ gốc của liệt sĩ.
Do chưa có hướng dẫn cụ thể về phương pháp và căn cứ thực chứng cho nên mỗi đơn vị, địa phương lại có cách hiểu khác nhau, dẫn đến trường hợp các liệt sĩ cùng đơn vị, cùng ngày và cùng nơi hy sinh, mộ cùng thiếu và sai thông tin, nhưng có liệt sĩ được xác định danh tính hài cốt, còn liệt sĩ ở địa phương khác lại không được xác định. Vì vậy, thân nhân liệt sĩ chỉ có thể đến thăm viếng, mà không thể làm thủ tục để nhận phần mộ người thân của gia đình mình.
Từ tháng 7/2018, thân nhân liệt sĩ có thể truy cập website: thongtinlietsi.gov.vn để tìm kiếm hình ảnh bia mộ liệt sĩ tại gần 3.000 nghĩa trang liệt sĩ trong cả nước.
Bên cạnh đó, tại website: chinhsachquandoi.gov.vn, Cục Chính sách-Tổng cục Chính trị cũng đăng tải thông tin trích lục hơn 100.000 quân nhân hy sinh trong chiến tranh. Đây là nguồn dữ liệu rất quý giá đối với các thân nhân liệt sĩ trong hành trình tìm kiếm phần mộ người thân. Tuy nhiên, cả hai trang web này đều chưa cập nhật đầy đủ thông tin liệt sĩ, hình ảnh bia mộ tại nghĩa trang liệt sĩ, trích lục hồ sơ quân nhân. Việc truy cập vào hai trang web này cũng thường bị gián đoạn, có lúc không thể truy cập được, gây cản trở việc tìm kiếm thông tin liệt sĩ, mộ liệt sĩ.
Để thuận tiện cho thân nhân liệt sĩ tra cứu thông tin liệt sĩ, mộ liệt sĩ, giảm bớt thời gian, công sức đi lại tìm kiếm, bên cạnh việc khắc phục sự cố về công nghệ, Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội, Bộ Quốc phòng cần nghiên cứu bổ sung đầy đủ thông tin liệt sĩ, hình ảnh bia mộ liệt sĩ, trích lục hồ sơ quân nhân hy sinh hoặc mất tin, mất tích trong chiến tranh, tạo sự liên thông dữ liệu giữa hai trang web kể trên.
Để tháo gỡ khó khăn, vướng mắc trong việc xác định danh tính hài cốt liệt sĩ thiếu thông tin, sai thông tin, vừa sai vừa thiếu thông tin hoặc chưa có thông tin, cơ quan chức năng cần sớm xem xét, sửa đổi quy định tại Nghị định số 131; hoàn thiện quy trình xác định danh tính hài cốt liệt sĩ, khắc phục những bất cập trong quá trình triển khai, thực hiện nhiệm vụ chính trị, mang ý nghĩa nhân văn này.
