Giáo sư, Viện sĩ (GS, VS), Nhà giáo Nhân dân Nguyễn Văn Hiệu đã trút hơi thở cuối cùng tại Bệnh viện Hữu nghị Việt Xô sau một thời gian điều trị bệnh phổi, thận.
GS, VS Nguyễn Văn Hiệu thuộc thế hệ các nhà khoa học đầu đàn của nền khoa học Việt Nam. Ông đã dành cả cuộc đời cho sự nghiệp nghiên cứu khoa học.
Ông sinh ngày 21/7/1938 tại Cầu Đơ, nay thuộc phường Hà Cầu, quận Hà Đông, Hà Nội trong một gia đình viên chức nhỏ. Năm 1954, ông học ngành Vật lý tại Trường đại học Sư phạm. Năm 1956, sai khi tốt nghiệp cử nhân Vật lý loại xuất sắc, ông được điều về giảng dạy tại Trường đại học Tổng hợp Hà Nội, nay là Đại học Quốc gia Hà Nội. Tháng 10/1960, ông được cử đi nghiên cứu sinh tại Viện nghiên cứu hạt nhân Dubna, Liên Xô.
Tháng 4/1963, sau hai năm rưỡi ở Dubna, ông đã có 12 công trình nghiên cứu về vật lý neutrino được công bố và bảo vệ xong luận án Tiến sĩ khi chưa đầy 26 tuổi. Ở tuổi 30, ông được công nhận chức danh Giáo sư Vật lý lý thuyết và Vật lý toán của Viện Dubna và Đại học Lomonosov.
Năm 1968, khi mới 30 tuổi, Nguyễn Văn Hiệu đã được công nhận chức danh giáo sư vật lý lý thuyết và vật lý toán của Viện Dubna và đại học Lomonosov.
Năm 1969, Nguyễn Văn Hiệu trở về Việt Nam. Lúc này, chính phủ đang chủ trương thành lập một số viện nghiên cứu khoa học. Ông được Thủ tướng Phạm Văn đồng tin tưởng, trực tiếp giao nhiệm vụ làm Viện trưởng Viện Vật lý (một trong hai viện đầu tiên của Viện Khoa học Việt Nam bấy giờ) và là thành viên của Ủy ban khoa học kỹ thuật Nhà nước. Ông là một viện trưởng trẻ tuổi nhất trong lịch sử khoa học Việt Nam.
Trong 60 năm hoạt động, ông từng đảm nhiệm các vị trí Viện trưởng Viện Vật lý, Viện trưởng Viện Khoa học vật liệu, Viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam. Ông được Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô, Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Thế giới thứ 3 phong hàm viện sĩ. Ông cũng là đại biểu Quốc hội khóa IV, V, VI, VII và VIII.
Ông đã được trao tặng nhiều giải thưởng về khoa học có uy tín ở trong nước cũng như trên thế giới (Giải thưởng Lê-nin về Khoa học và Kỹ thuật năm 1986, Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt 1 về khoa học và kỹ thuật năm 1996...), được Chủ tịch nước tặng thưởng Huân chương độc lập hạng nhất (năm 2009), danh hiệu Nhà giáo nhân dân (năm 2010).
GS, VS Nguyễn Văn Hiệu là một trong số rất ít các nhà khoa học Việt Nam coi khoa học là sự nghiệp suốt đời. Số công trình khoa học của ông lên tới con số 130, trải rộng trên nhiều lĩnh vực, từ tương tác yếu và đối xứng của các hạt cơ bản, đến lý thuyết giải tích về tương tác mạnh và lý thuyết trường, rồi phương pháp lý thuyết trường lượng tử trong vật lý chất rắn. Hầu hết số công trình đó đều được công bố trên các tạp chí chuyên ngành quốc tế có uy tín.
Ngoài những công trình nổi tiếng thế giới về Vật lý hạt cơ bản, Vật lý lý thuyết chất rắn và quang tử, GS, VS Nguyễn Văn Hiệu còn là tác giả, đồng tác giả và nhà kiến tạo nhiều công trình nghiên cứu ứng dụng có tác động lớn đến sự phát triển của đất nước như công trình thoát lũ miền Tây tại đồng bằng sông Cửu Long. Ông là một trong những người đầu tiên đặt nền móng cho ngành khoa học và công nghệ vũ trụ Việt Nam thông qua chương trình intercosmos...
GS, VS Nguyễn Văn Hiệu còn là Chủ tịch Hội đồng giám khảo của Giải thưởng Nhân tài đất Việt trong nhiều năm liền. Mỗi năm ông tài trợ cho giải thưởng lĩnh vực Khoa học tự nhiên của Nhân tài đất Việt 100 triệu đồng từ nguồn thu nhập cá nhân của mình.
Sự ra đi của ông là một mất mát lớn đối với nền khoa học, giáo dục nước nhà.
