Côn Sơn - nơi tùng lâm đẹp đẽ nằm giữa thiên nhiên hùng vĩ, tráng lệ với quần thể di tích lịch sử uy nghiêm, cổ kính, nơi lưu giữ không ít bảo vật quốc gia và muôn vàn giá trị văn hóa vật thể, phi vật thể.
Côn Sơn là một trong những trung tâm Phật giáo, gắn với sự ra đời của Thiền phái Trúc Lâm và tên tuổi của ba vị tổ là Trần Nhân Tông, Pháp Loa, Huyền Quang.
 |
Du khách trẩy hội tại khu di tích Côn Sơn. |
 |
Cảnh sắc mùa xuân ở Côn Sơn. |
 |
Bàn Cờ Tiên trên đỉnh Kỳ Lân. |
Theo bà Nguyễn Thị Thùy Liên, Trưởng Ban Quản lý khu di tích Côn Sơn-Kiếp Bạc: Vào cuối thế kỷ XIII, trên cơ sở tiếp thu tư tưởng của các giáo phái đương thời, vua Trần Nhân Tông đã sáng lập dòng Phật giáo Trúc Lâm Đại Việt. Ngay từ khi thành lập tông phái, đệ nhất tổ Trần Nhân Tông đã chọn Côn Sơn xây dựng liêu Kỳ Lân làm nơi hành đạo, giáo độ tăng đồ, đặt nền móng cho sự phát triển của dòng Phật giáo Trúc Lâm.
Năm 1305, tại tăng viện Kỳ Lân, Trần Nhân Tông đã đích thân truyền giới Thanh văn và Bồ Tát cho Đồng Kiên Cương rồi ban cho pháp hiệu là Pháp Loa tôn giả.
Năm 1308, Pháp Loa được Điều Ngự Trần Nhân Tông trao quyền nối dõi tông phái, trở thành Đệ nhị tổ thiền phái Trúc Lâm. Chùa Côn Sơn dưới thời Pháp Loa được xây dựng, tôn tạo trở thành một trong những trung tâm Phật giáo của thiền phái Trúc Lâm. Không chỉ xây dựng các công trình kiến trúc, hoàn thiện các cơ sở hành đạo, Pháp Loa còn cho xây dựng Côn Sơn thành đại danh lam thắng cảnh.
Năm 1330, thiền sư Huyền Quang kế tiếp tông phái Trúc Lâm, trở thành Đệ tam tổ Trúc Lâm. Cùng năm đó, ông về trụ trì chùa Côn Sơn, mở mang cảnh chùa, lập đài Cửu Phẩm liên hoa, mở rộng tăng viện Kỳ Lân…
 |
Chùa Côn Sơn nhìn từ trên cao. |
 |
Tam quan chùa Côn Sơn. |
 |
Những cây thông đại thụ nơi sân chùa Côn Sơn tạo nên vẻ đẹp hoàn mỹ ở chốn linh thiêng. |
Chùa Côn Sơn hay còn gọi là Thiên Tư Phúc Tự (chùa được trời ban phước lành), hoặc chùa Hun ẩn mình giữa non xanh bên núi Côn Sơn. Chùa được xây dựng thời nhà Đinh - gắn với sự kiện Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân (thế kỉ X), khi quân binh của Đinh Bộ Lĩnh hun gỗ làm than, hỏa công hun giặc.
Chùa Côn Sơn có kiến trúc độc đáo hình chữ Công, bao gồm Thượng điện, Tiền đường, Thiêu lương, nhà Tổ. Nơi đây không chỉ thờ Phật mà còn thờ các vị Tổ có công tu tạo chùa như vua Trần Nhân Tông, thiền sư Huyền Quang, thiền sư Pháp Loa và là nơi lưu giữ nhiều cổ vật giá trị. Đặc biệt là những tấm bia quý giá như bia “Côn Sơn Tư Phúc tự bi” hình lục lăng, tấm bia này Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đọc ngày 15-2-1965, trong lần Người về thăm Côn Sơn; bia "Thanh Hư động" có từ thời Long Khánh (1373-1377), với nét chữ của vua Trần Duệ Tông...
 |
Đền thờ Nguyễn Trãi ở khu di tích Côn Sơn. |
 |
Cầu Thấu Ngọc ở Côn Sơn. |
 |
Cầu Thấu Ngọc về đêm. |
Nói đến Côn Sơn ai cũng nhớ về Nguyễn Trãi, Anh hùng dân tộc, Danh nhân văn hóa thế giới với vụ án oan Lệ Chi viên. Khi đặt chân đến mảnh đất thiêng này, được sống với biết bao kỷ niệm về Nguyễn Trãi, du khách không quên thắp nén nhang thơm tưởng nhớ Ức Trai.
Đền thờ Nguyễn Trãi uy nghi, mang vẻ đẹp cổ kính được xây dựng trên khu đất rộng gần 10.000m2. Trước đền là bức phù điêu “ngư long gia hội” cùng đôi rồng đá nằm uy linh cuộn mình trên đường thần đạo trước cửa đền.
Đền rộng 200m2, kiến trúc theo kiểu chữ Công. Các bức cốn, đầu dư đều chạm lộng, chạm bong, theo phong cách cổ truyền thời hậu Lê. Tổng thể công trình được xây dựng bằng những vật liệu quý hiếm như: hơn 500m3 gỗ lim; hàng nghìn m3 đá xanh Thanh Hoá; hàng vạn viên gạch, ngói phục chế theo lối cổ...
Hoành phi, câu đối trong đền do Viện nghiên cứu Hán nôm sưu tầm tuyển chọn đã thể hiện tâm hồn, nhân cách cao đẹp, tài năng và công đức lớn lao của Nguyễn Trãi, đồng thời thể hiện thái độ tôn vinh, tấm lòng biết ơn đối với Nguyễn Trãi.
 |
Lễ rước nước ở Lễ hội Côn Sơn. |
 |
Du khách nước ngoài trải nghiệm nghề thủ công truyền thống ở Côn Sơn. |
Thưởng ngoạn cảnh đẹp ở Côn Sơn, du khách không thể bỏ qua Bàn Cờ Tiên nằm ở độ cao 231m, trên đỉnh núi Kỳ Lân. Núi có chiều dài 1.400m, bắt nguồn từ dãy Yên Tử và Huyền Đinh đột khởi mà thành. Đỉnh núi có khu đất bằng phẳng, trời đất giao hòa, khí thiêng ngùn ngụt, thần tiên ngự trị.
Vào thời Trần, Tam tổ Trúc Lâm xây dựng Côn Sơn thành trung tâm Phật Giáo Trúc Lâm đã cho dựng Am trên đỉnh núi Kỳ Lân làm nơi tụng kinh, tu thiền thuyết pháp và là nơi các đạo sĩ tu tiên luyện đan. Nơi đây thường có mây trắng bao phủ nên được gọi là Am Bạch Vân (tức Am mây trắng).
Các danh nhân ở các triều đại khi về Côn Sơn trí sĩ, du ngoạn như Trần Nguyên Đán, Chu Văn An, Nguyễn Phi Khanh, Nguyễn Trãi, Cao Bá Quát… đều lên Am Bạch Vân thưởng ngoạn cảnh đẹp, sáng tác thi ca và suy tư việc nước.
Truyền thuyết lưu rằng, nơi đây trời đất giao hòa, thần tiên chọn làm nơi giao tiếp với hạ giới. Những ngày mây trắng bao phủ, tiên trên trời thường xuống đánh cờ. Một sớm mùa thu, các thi nhân rẽ cỏ, vén hoa tìm lên đỉnh núi. Gần tới nơi nghe có tiếng đàn, tiếng sáo văng vẳng vọng xuống, nhưng khi đến nơi tịch không một bóng người, họ chỉ thấy có một bàn cờ đang đánh dở. Mọi người cho rằng các vị thần tiên đã xuống đây chơi cờ, múa hát, khi thấy tiếng người vội bay về trời để lại bàn cờ đang đánh dở, cho nên nơi đây còn được gọi là Bàn Cờ Tiên.
Đến với Côn Sơn, du khách còn được chiêm ngưỡng tòa Cửu Phẩm Liên Hoa. Tòa Cửu Phẩm Liên Hoa chùa Côn Sơn có từ thời Trần. Đến thời Lê được tôn tạo lại. Đây là công trình kiến trúc độc đáo, đặc sắc có giá trị tâm linh và nghệ thuật nhất ở khu di tích Côn Sơn. Tiếc rằng, khi thực dân Pháp xâm lược nước ta, chùa Côn Sơn bị tàn phá bởi chiến tranh và thiên tai, tòa Cửu Phẩm Liên Hoa cũng bị tàn phá trong giai đoạn này. Năm 2015, tỉnh Hải Dương tổ chức lễ khởi công xây dựng lại tòa Cửu Phẩm Liên Hoa, đến ngày 12/2/2017 thì khánh thành.
Kiến trúc tòa Cửu Phẩm Liên Hoa là một thức kiến trúc kép giữa cây phẩm chín tầng và tổng thể của toà nhà chứa cây phẩm. Nhà Phẩm có kết cấu ba tầng, 12 mái. Nhìn từ trên cao, toàn bộ nhà Phẩm sẽ giống như một bông hoa sen đang nở với 3 lớp cánh khác nhau, tạo nên điểm nhấn đẹp đẽ cho khung cảnh thanh tịnh chốn quốc tự.
Tháp Cửu Phẩm Liên Hoa, đỉnh tháp là tượng Đức Phật A Di Đà. Chín tầng đài sen tượng trưng cho chín cấp trong thế giới Tịnh Độ tức Cực Lạc quốc của Đức Phật A Di Đà. Thế giới của Đức Phật A Di Đà là thế giới gắn với các kiếp đời đã qua, cho nên tòa Cửu Phẩm Liên Hoa còn gọi là Cửu Phẩm vãng sinh (theo quan niệm Phật giáo sống một ngày là chết một ngày, chết một ngày ở kiếp này là đang sinh ra một ngày ở kiếp khác).
Trên đường lên đỉnh núi Kỳ Lân, dưới chân tháp tổ Huyền Quang là Giếng Ngọc, nước trong vắt, mát lạnh. Người xưa cho rằng, Giếng Ngọc là huyết mạch của núi Côn Sơn và là mắt của con Kỳ Lân. Du khách khi đến Côn Sơn đều không quên lên thăm Giếng Ngọc, lấy nước để uống cho vơi đi mọi nỗi phiền muộn và hy vọng dòng nước sẽ mang đến cho bản thân sức khỏe dồi dào.
Đặc biệt, hằng năm, du khách đến với Côn Sơn vào hai dịp Lễ hội mùa xuân và Lễ hội mùa thu Côn Sơn-Kiếp Bạc sẽ được chiêm nghiệm những nghi lễ độc đáo như: Lễ tế trên núi Ngũ Nhạc; Lễ giỗ Đệ Tam Tổ Trúc Lâm Huyền Quang Tôn giả; Lễ Mông Sơn thí thực; Lễ rước và dâng bánh chưng, bánh giầy tại chùa Côn Sơn, đền thờ Nguyễn Trãi, đền thờ Trần Nguyên Đán; Lễ rước nước... đồng thời tham gia trải nghiệm các hoạt động văn hóa văn nghệ, các trò chơi dân gian đậm đà bản sắc như: Tuần Văn hóa, du lịch và xúc tiến thương mại; Hội thi gói bánh chưng, giã bánh giầy; thi áo dài truyền thống; vật dân tộc; thi đấu cờ tướng; Liên hoan pháo đất; chạy việt dã Hành trình kết nối di sản văn hóa Côn Sơn-Kiếp Bạc-Thanh Mai...
Cũng hiếm có nơi đâu như ở Côn Sơn, lại có nhiều trí thức, văn nhân, nhà văn hóa đến thăm, cảm hứng và sáng tạo như thế. Đây thực sự là nơi vân du, ẩn dật và tu tâm dưỡng tính của các bậc danh nhân, tiêu biểu cho tâm hồn, khí phách, tinh hoa văn hóa Việt Nam ở nhiều giai đoạn lịch sử khác nhau, cũng như của bao tao nhân mặc khách.
