Chứng khoán Việt Nam - Hành trình 20 năm

Qua 20 năm, dù diễn biến có lúc thăng, lúc trầm nhưng cấu trúc của thị trường chứng khoán đã tương đối hoàn chỉnh với những sản phẩm cơ bản đã phong phú hơn rất nhiều.

Trải qua 20 năm hình thành và phát triển kể từ khi Trung tâm Giao dịch Chứng khoán TP Hồ Chí Minh (sau này được đổi tên thành Sở Giao dịch Chứng khoán TP Hồ Chí Minh - HOSE) có phiên giao dịch đầu tiên ngày 28-7-2000, đến nay ngành Chứng khoán đã đạt được những thành tựu nhất định cùng với những chuyển mình ngày càng lớn mạnh của nền kinh tế đất nước.

Quy mô thị trường chứng khoán (TTCK) không ngừng tăng trưởng; hệ thống giao dịch, thanh toán hoạt động an toàn và hiện đại; số lượng nhà đầu tư trong nước cũng như nước ngoài không ngừng được mở rộng; TTCK từng bước hội nhập sâu rộng vào thị trường vốn khu vực và toàn cầu... 

Thị trường cổ phiếu

Trung tâm Giao dịch Chứng khoán TP Hồ Chí Minh (TTGDCK TP.HCM), tiền thân của HOSE bắt đầu phiên giao dịch đầu tiên chỉ với 2 mã cổ phiếu (REE và SAM) vào ngày 28-7-2000.

Đến cuối năm 2000, TTCK có 5 mã chứng khoán niêm yết với tổng số 32,1 triệu cổ phiếu, giá trị vốn hóa thị trường thời điểm đó chỉ đạt 986 tỷ đồng, chiếm 0,28% GDP.

Sau 5 năm, TTCK có tổng số 41 mã cổ phiếu (trong đó TTGDCK TP.HCM có 32 mã; TTGDCK Hà Nội mới đi vào hoạt động (ngày 8-3-2005) có 9 mã), vốn hóa thị trường/GDP vẫn chiếm tỷ lệ nhỏ chỉ 1,11% GDP.  

Tuy nhiên, TTCK bắt đầu có sự tăng trưởng mạnh từ năm 2006 sau khi TTGDCK Hà Nội đi vào hoạt động và trở thành sàn giao dịch cổ phiếu dành cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ bên cạnh TTGDCK TP.HCM là nơi niêm yết các doanh nghiệp vốn lớn.

Bên cạnh đó, Luật chứng khoán đầu tiên được Quốc hội thông qua và có hiệu lực thi hành từ ngày 1-1-2007 đã dần cải thiện những bất cập, xung đột với các văn bản pháp lý khác.

TTGDCK TP.HCM chuyển đổi sang mô hình Sở Giao dịch vào năm 2007 và chính thức áp dụng khớp lệnh liên tục từ ngày 30-7 để tạo thanh khoản cho thị trường ... đã thúc đẩy làn sóng niêm yết và cổ phần hóa (CPH) của các doanh nghiệp lớn.

Trong giai đoạn 2006 - 2007, TTCK đã có sự tăng trưởng vượt bật về số lượng cổ phiếu niêm yết và giá trị vốn hóa thị trường. 

Số lượng công ty niêm yết (CTNY) tăng từ 41 công ty năm 2005 lên lần lượt là 187 CTNY và 250 CTNY vào năm 2006, 2007. Tỷ lệ vốn hóa thị trường/GDP thời điểm cuối năm 2005 tăng từ 1,11% GDP lên mức 22,7% GDP và 43,26% GDP vào cuối năm 2006, 2007. 

Mặc dù sau đó, giai đoạn 2008-2009, các chỉ số thị trường giảm mạnh do ảnh hưởng của khủng hoảng tài chính toàn cầu, tuy nhiên số lượng CTNY vẫn tăng đều đặn hàng năm.

Đặc biệt sau khi, Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội (HNX) khai trương vận hành thị trường giao dịch chứng khoán công ty đại chúng chưa niêm yết (UpCOM) (ngày 24-6-2009), số lượng CTNY, đăng ký giao dịch trên Sở Giao dịch Chứng khoán (SGDCK) tăng lên rất nhanh. Đến nay, con số đã là hơn một nghìn doanh nghiệp.

Tính đến cuối năm 2019, TTCK Việt Nam có 1.622 mã cổ phiếu, chứng chỉ quỹ niêm yết/đăng ký giao dịch; trong đó có 750 cổ phiếu, CCQ niêm yết trên cả 2 SGDCK và 872 cổ phiếu đăng ký giao dịch trên Upcom, vốn hóa trên TTCK Việt Nam đạt khoảng 4.384 nghìn tỷ đồng, tương đương 72,6% GDP năm 2019.

Bên cạnh việc phát triển số lượng CTNY, TTCK ngày càng hướng tới yếu tố ”chất lượng” thông qua việc phát triển thị trường cổ phiếu theo nhiều cấp độ (thị trường niêm yết, thị trường chưa niêm yết); đưa ra các quy định chặt hơn về điều kiện tài chính cho doanh nghiệp niêm yết; tăng cường các quy định về quản trị doanh nghiệp để nâng cao chất lượng các công ty niêm yết; đẩy mạnh cổ phần hóa các doanh nghiệp nhà nước lớn gắn với niêm yết trên TTCK... 

Trong vòng 5 năm trở lại đây, quy mô doanh nghiệp niêm yết đã tăng rất nhanh, từ việc chỉ có một doanh nghiệp có vốn hóa trên 1 tỷ USD thì đến cuối năm 2019, đã có trên 30 doanh nghiệp trên hai SGDCK đạt mức vốn hóa trên 1 tỷ USD.

Qua 20 năm phát triển, ngoài cổ phiếu, TTCK còn có thêm các công cụ đầu tư khác như: các chứng chỉ quỹ đầu tư, quỹ ETF, REIT... và gần đây là sản phẩm mới chứng quyền có bảo đảm (CW - Covered Warrants).

Thị trường Trái phiếu doanh nghiệp

Thị trường trái phiếu doanh nghiệp (TPDN) bắt đầu hình thành từ năm 2000 nhưng thực sự phát triển mạnh trong giai đoạn từ 2011 cho đến nay.

Trên thị trường sơ cấp, tổng khối lượng TPDN phát hành trong giai đoạn 2011-2017 đạt 405.167 tỷ đồng, bình quân khối lượng phát hành khoảng 57.900 tỷ đồng/năm, trong đó phát hành riêng lẻ là chủ yếu.

Tính đến năm 2018, quy mô của thị trường trái phiếu doanh nghiệp có sự tăng trưởng mạnh so với các năm trước, tăng khoảng 53% so với năm 2017 và tăng gấp 32 lần so với năm 2011 cho thấy các doanh nghiệp đã ngày càng quan tâm và tham gia huy động vốn qua phát hành trái phiếu bên cạnh kênh vay vốn tín dụng ngân hàng.

Trên thị trường thứ cấp, tính đến cuối năm 2019 có 23 mã TPDN niêm yết, trong đó HOSE có 21 mã; HNX có 02 mã với tổng giá trị giao dịch khoảng 40 nghìn tỷ đồng, tăng 15% so với năm 2018.

Các TPDN có các kỳ hạn từ 1 năm đến 15 năm, phổ biến là 2 năm, 3 năm, 5 năm phù hợp với chu kỳ thực hiện các dự án đầu tư của doanh nghiệp với lãi suất phát hành TPDN theo một trong hai hình thức là thả nổi hoặc cố định. 

Thị trường Trái phiếu Chính phủ

Thị trường trái phiếu Chính phủ (TPCP) đóng vai trò then chốt trên thị trường trái phiếu, nhằm đáp ứng hai mục tiêu: (i) kênh huy động vốn hiệu quả cho ngân sách nhà nước và (ii) giữ vai trò thị trường chuẩn cho thị trường tài chính.

Từ năm 2009, với việc hình thành thị trường TPCP chuyên biệt, việc đấu thầu, niêm yết giao dịch trái phiếu Chính phủ được thực hiện tại HNX. Việc đăng ký, lưu ký được thực hiện tại Trung tâm Lưu ký Chứng khoán Việt Nam (VSD).

Giai đoạn 2009-2019, thị trường trái phiếu chính phủ có tốc độ tăng trưởng bình quân ở mức 27%/năm là mức tăng cao nhất trong các nền kinh tế mới nổi tại khu vực Đông Á.

Các sản phẩm TPCP được phát triển ngày càng đa dạng, là công cụ đầu tư an toàn, hiệu quả cho mọi loại hình nhà đầu tư.

Nếu như vào năm 2009 trên thị trường TPCP chỉ có các sản phẩm kỳ hạn từ dưới một năm cho đến 10 năm thì đến nay trên thị trường TPCP có đầy đủ các kỳ hạn từ ngắn hạn đến kỳ hạn 20 năm, 30 năm.

Bên cạnh các TPCP trả lãi định kỳ còn có các TPCP không trả lãi định kỳ, trái phiếu có kỳ trả lãi linh hoạt để đáp ứng nhu cầu đa dạng của các nhà đầu tư là các Ngân hàng thương mại (NHTM), công ty bảo hiểm, các loại hình quỹ đầu tư và nhà đầu tư nước ngoài.

Tháng 7-2019, sản phẩm phái sinh hợp đồng tương lai TPCP chính thức được triển khai, đem lại cho nhà đầu tư một công cụ phòng vệ rủi ro, góp phần thúc đẩy thanh khoản và hỗ trợ phát triển thị trường TPCP cơ sở.

Tính đến cuối năm 2019, thị trường có 493 mã TPCP niêm yết tương đương với giá trị niêm yết đạt 1.154 nghìn tỷ đồng , dự nợ TPCP chiếm khoảng 25,1%GDP năm 2019 gấp 12 lần so với năm 2009.

Thanh khoản thị trường TPCP ở mức 9.000 tỷ đồng/phiên. Thị trường TPCP đã ngày càng trở thành kênh huy động vốn trung và dài hạn có hiệu quả cho NSNN, đã gắn với tái cơ cấu nợ Chính phủ theo hướng bền vững.